Azərbaycan dilinin Yardımlı şivələri (fonetika), Bakı, 2017

AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI

Şahlar Məmmədov (Göytürk)

AZƏRBAYCAN DİLİNİN

YARDIMLI RAYON
ŞİVƏLƏRİ

BAKI — «Təhsil  » — 2007

Azərbaycan MEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu Elmi Şurasının 2007-ci il (protokol №  ) qərarı ilə çap olunur.

Azərbaycan dialektologiyası – 10

Redaksiya heyəti: A.A.Axundov, akademik, əməkdar elm xadimi, filologiya elmləri doktoru, professor;

Q.Ş.Kazımov, filologiya elmləri doktoru,  professor;

M.Ə.Mahmudov, filologiya elmləri  doktoru;

S.M.Behbudov, filologiya elmləri namizədi

Redaktor:    Rəhilə Məhərrəmova, filologiya elmləri doktoru, prof.

Rəyçilər:  Elbrus Əzizov, filologiya elmləri doktoru,  professor

sefi behbudov,  filologiya elmləri namizədi

Azərbaycan dilinin Yardımlı rayon şivələri. Bakı, « Təhsil»,2007,

Monoqrafiyada Yardımlı rayon şivələri Azərbaycan dilçiliyində ilk dəfə olaraq fonetik, leksik və qrammatik səviyyələrdə tədqiqata cəlb edilmiş və maraqlı şivə faktları aşkar edilmişdir. Zəngin materiallar əsasında yazılmış Yardımlı rayon şivələri Azərbaycan dilinin cənub qrupuna aid edilmişdir. Əsərdən dilçilər, etnoqrafilar, dil-ədəbiyyat müəllimləri, ali məktəblərin filologiya fakültəsinin bakalavr və magistrləri, eləcə də digər şəxslər faydalana bilərlər.

Ş________________Qrifli nəşr

© Şahlar Məmmədov (Göytürk), 2007

MÜNDƏRİCAT

FONETİK TRANSKRİPSİYA

GİRİŞ.............................................................................……….5

I FƏSİL. FONETİKA

1.1. Saitlər və onların variantları................................................16

1.2. Diftonqlar.............................................................................18

1.3. Saitlərin əvəzlənməsi...........................................................19

1.4. Saitlərin artımı....…..............................................................30

1.5. Saitlərin düşümü .......................................….......................30

1.6. Ahəng qanunu.......................................................................31

1.7. Samitlər və onların variantları............................................. 35

1.8. Samitlərin  əvəzlənməsi....................................................... 37

1.9. Samitlərin artımı…...............................................................41

1.10. Samitlərin düşümü............................................................. 42

1.11. Assimilyasiya.............................................................. ….. 45

1.12. Dissimilyasiya ................................................................... 49

1.13. Yerdəyişmə................................................................. …    49

1.14. Söz köklərində samitlərin qoşalaşması ....................... …   51

II FƏSİL. QRAMMATİKA

2.1. Morfologiya

2.1.1. İsim.....................................…...........……......................52

2.1.2. Sifət..................................................................…...……63

2.1.3. Say.........................................................….......…….…..66

2.1.4. Əvəzlik............................................................................67

2.1.5. Fel....................................................................................70

2.1.6. Zərf.......................................................................……...92

2.1.7. Qoşma.......................................................................…..93

2.1.8. Bağlayıcı.............................................................……....96

2.1.9. Ədat...................................................................………..98

2.1.10. Modal sözlər..................................................………..100

2.1.11. Nida..................................................................……...102

2.2. Sintaksis................................................................….. ....103

2.2.1. Xəbər...................................................................…. ....104

2.2.2. Xəbərin mübtəda ilə uzlaşması.....................................104

2.2.3. İsmi birləşmələr……............................……………. ..105

2.2.4. İdarə əlaqəsi......................................................……....107

2.2.5. Cümlədə sözlərin sırası.................................................108

2.2.6. Cümlə tipləri.....................................................…… ...109

III FƏSİL. LEKSİKA

3.1.Lüğət tərkibində tarixi dövrlərin izləri...............................119

3.2. Yardımlı rayonu şivələrinin leksik tərkibi................... ....123

3.2.1. Termin səciyyəsi daşıyan sözlər..........................….. .   123

3.2.2. Termin səciyyəsi daşımayan sözlər............................ .. 133

NƏTİCƏ ......................................................................…. …..138

ƏLAVƏLƏR

Yardımlı rayon şivələrinə aid mətn və folklor nümunələri...... 140

Sözlük..................................................................................…..147

İxtisar olunmuş kənd adlarının siyahısı

ƏDƏBİYYAT.……………..…………………………………163

FONETİK TRANSKRİPSİYA

k' — dilarxası partlayan kar səsi göstərir. Məs.: k'ıf, k'ış.

­: — sait səsdən sonra qoyulur və saitin uzun (davamlı) tələffüz olunduğunu göstərir. Məs.: şü:t (şüyüt), i:nə (iynə), sə:r (səhər)

^v — qapalı sait səsin üstündə qoyulur və saitin qısa tələffüz olunduğunu gösətirir. Məs.: oximağ, duhar, piçax.

È­ — iki sait səsin altında qoyulur və  səsin  diftonq  təşkil  etdiyini göstərir.

Məs.: toux, douz, youğ\® yoxun®yaxın

// — sözdən sonra qoyulur və sözün fonetik variantlarının müxtəlifliyini göstərir. Məs.: Qız, //qız,//ğiz; so:rə,//so:ra,//sohra.

® — iki samit hərf arasında qoyulur və səsin yerdəyişməsini göstərir. Məs.: r ®l = partal

l' – sonun l səsinin yumşaq variantını göstərir. Məs.: pıl'//pül', xıl', çül', qıl'ığ.

Giriş

Yardımlı rayonu müstəqil bir inzibati bölgü kimi 1930-cu il avqustun 8-də təşkil olunmuşdur (8, s.81). Əvvəllər mərkəzi Vərgədüz, sonradan isə Sırıq kəndi olmaqla 1938-ci il iyulun 19-dək Vərgədüz rayonu adı ilə tanınmışdır.

Yardımlı rayonu 667 kvadrat kilometrlik dağlıq və dağətəyi əraziləri əhatə edir.

1939-cu ildən başlayaraq, sovet rejimi Yardımlı bölgəsində də öz   məkrli siyasətini həyata keçirmiş, nəticədə rayonun 33 kəndi başqa ərazilərə köçürülmüşdür.

Narazılığa səbəb olan “köçürmə siyasəti” əhalinin demoqrafik vəziyyətinə çox ciddi təsir göstərmişdir.

1939-cu ildə Təzəkənd, Sipronu, Alili, Abili, Birəmətə,1950-ci ildə Abasallı, Köhnəqışlaq, Ovra, Ləceyir, Pirdodan, nəhayət, 1953-cü  ildə Arvana, Qarovuldağ, Deman, Avaş, Binələr, Perinbel, Ərvərəz, Oncakələ, Peştəsər, Şatıker, Niyazonu, Nığlə, Fındıqlıqışlaq, Vəlişli, Xanbulaq, Avaraq Məceyir, Şələ, Ləzran, Eçara, Əliabad kəndləri boşaldılır və köçürmə zamanı 5 sovetlik, 17 kolxoz və 33 kənd ləğv edilir. (134s.26)

Deportasiya edilmiş sakinlər Şirvan (Əli Bayramlı), Salyan, Göyçay, Bakı, Sabirabad, Cəlilabad, Göytəpə, Sumqayıt, Neftçala kimi şəhər və rayonlarda yerləşdirilmişdir. Hazırda ölkədə Yardımlıəsilli vətəndaşlarımızın sayı 200 mindən çoxdur.

1961-ci ildə nəşr edilmiş “Azərbaycan SSR inzibati-ərazi bölgüsü“ kitabında royonun 77 yaşayış məntəqəsi göstərilmişdir [8, s.81].Hazırda rayonun 92 kəndindən (Abasallı, basabad, Abdinli,(Yeni Abdinli), Alçabulaq, Alar, Anzov, rus, Arvana, Astanlı (Aşağı və Yuxarı Astanlı k.) , Avaş, Avun, Avur, Bərcan, Bilnə, Bozayran, Bürzünbül, Cirimbel, Çanaxbulaq, Çay Üzü, Dağ Üzü, Daşkənd, Dəlləkli, Deman, Dəryavar, Eçara, Əfçədulan, Əngəvül, Ərsilə, Ərvərəz, Əsədabad, Gavran, Gendərə, Gərsəva, Gilar, Gölyeri, Gügavar, Hamarkənd, Honuba, Honuba-Şıxlar, Horavar, Horonu, Jiy, Keçələkəran, Köhnə Qışlaq, Köryədi (Çuxurkənd), Kürəkçi, Ləzir, Ləzran, Mamılğan, Məceyir, Məlikli, Mirimli, Mişkireyn (Muxuş), Nisəqala, Odurağaran, Osnağaran, Ostayır, Ökü, Perimbel, Peştəsər (Təpəbaşı), Porsova, Qabaqdibi, Qaraqaya, Qarovuldaş, Separadi, Sırıq, Solqard, Şəfəqli, Şıxhüseynli, Şıxlar, Şiləvəngə, Şovut, Tahirli, Telavar, Teşkan, Tiləkənd,Təzəkənd, Urağaran, Ünəç, Vəlişli, Vəlixanlı, Vərgədüz, Vərov, Xanbulaq, Yolocaq, Yardımlı qəsəbəsi, Zəngələ, Zenqaran, Zeynaləzir, Zevin) 85-də yaşayış mövcuddur.

Əhalisi 60 min olan rayon əhalisinin əsas məşğuliyyəti heyvandarlıq, əkinçilik, qismən də xalçaçılıq, arıçılıq və quşçuluqdur.

Yardımlı ərazisi qədim oğuzların yaşayış məskənlərindən biridir. Bunu, arxeoloqlar tərəfindən aşkar olunmuş (F.Osmanov, İ.Əzimbəyov, T.Əzizov, Q.Qoşqarlı,T.Əliyev, Ə.İskəndərov və başqaları) qədim və orta əsr arxeoloji, memarlıq abidələri, qədim onomastik vahidlər, zəngin etnoqrafik nümunələr və Yardımlı şivələrində mühavizə olunan qədim türk tayfa-dil xüsusiyyətləri də sübut edir.

Türk mənşəli adlar içərisində Yardımlı toponiminin izahı da diqqəti cəlb edir.Yardımlı toponiminin mənşəyi  ilə məşğul olmuş tədqiqatçılar bu adın tarixini daha qədim dövrlərə bağlayırlar.

Tədqiqatçı-alim Q.Qeybullayev haqlı olaraq Yardımlı toponimini yurdumuzun qədim sakinlərindən sayılan peçeneq tayfalarından “ertim“lə bağlayır. S.Rüstəmxanlı yazır: “Yartım qədim türk yozumunda xalqın bir hissəsi, ulusun bir qolu deməkdir. Ertim sözü ertəm, ərdəm, ərdəmli (cəngavər) sözlərini də yada salır“ [66, s.352]

Aparılan elmi-tədqiqatlar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, öz zəngin fauna-florası ilə seçilən Yardımlı ərazisi Paleogenin Pliosen və Eosen dövrlərinə qədər su ilə örtülü olmuşdur. Sonralar Eosen dövründə burada güclü vulkan püskürmələri fəaliyyətə başlamışdır. Miosenin ikinci yarısından Pliosenin əvvəllərinədək Yardımlı ərazisi tektonik hərəkətlərə məruz qalmışdır. Yüksəklik qalxdıqca dağ yamaclarının mailliyi və çay dərələri də artaraq inkişaf etmişdir. Oliqosenin axırında isə iqlimin soyuması nəticəsində bütün Qafqaz dağ silsilələrində buzlaşma əmələ gəldiyi halda, Talışda, o cümlədən Yardımlıda buzlaşma olmamışdır. XIX əsrdə Yardımlı ərazisinin geomorfoloji xüsusiyyətlərini araşdıran Q.B.Abix, F.Radde, XX əsrdə isə F.K.Osvald, B.P.Renqarten, Mirəli Qaşqay kimi görkəmli alimlər bütün ərazi boyu Paleogenin vulkanogen və vulkanogen-çöküntü fasiyalarının yayıldığını göstərmişlər [37, s.64].

Q.Qeybullayev “Azərbaycan xalqının təşəkkülü tarixindən” əsərində XIX əsrdə Peştəsər dağ silsiləsinin cənub-qərb hissəsində  Albani adlı kəndin  mövcud olduğunu qeyd edir. Müəllif  yaxınlıqdakı Arvana yaşayış məntəqəsini Alvana şəklində göstərir və qeyd edir ki, qədim türk dilləri üçün v səciyyəvi səs deyil (b>v). Alvana//Arvana toponiminin  ərəb dilindəki ”erkək cinsli dəvə” ilə əlaqəsi inandırıcı görünmür. Q.Qeybullayev yazır: “Cənubi Azərbaycanda əhalisi azərbaycanlılardan ibarət Alvan və Alvanaq adlı yaşayış məntəqələri vardır...Türk albanlarının bir hissəsi  talışların ulu əcdadları sayılan kaduslarla bir ərazidə yaşayırdı.Bu ərazi Atropatenaya məxsus idi.”

Bədnam Türkmənçay müqaviləsindən sonra (1828-1831) qacarların köməyi ilə Zuvand nahiyəsinin bir hissəsi Mir Mustafa xanın (oğlu Həsən xanın) tabeliyinə verilir. “1867-ci ilin sonunda “Qafqaz və Zaqafqaziya ölkəsinin idarə olunmasının dəyişdirilməsi haqqında” fərman verildi.Fərmana əsasən,Yelizavetpol və Bakı quberniyaları yaradıldı.Bakı quberniyası isə Bakı, Quba, Şamaxı və Lənkəran qəzalarından ibarət idi. X1X əsrin ll yarısında Bakı quberniyasına tabe olan Lənkəran qəzasının təşkilindən sonra Zuvand nahiyəsi tərkibində Yardımlı, Lənkəran qəzasının tərkibinə qatılır. Lakin yenə də Ərdəbil şəhəri ilə ictimai-iqtisadi əlaqələr saxlanılırdı. Yardımlı Vərgədüz dairəsi kimi 1921-ci ildən 1930-cu ilədək Lənkəran qəzasının tərkibində olmaqla  Azərbaycan SSR-nin inzibati-iqtisadi ərazisi olmuşdur.(137 s.39)

XIX əsrin II yarısında Yardımlı Zuvand nahiyəsi tərkibində Lənkəran qəzasının tabeliyində olmuşdur. Rayonun Təklə və Sivdaş bölgələrindən fərqli olaraq Pornayım adlanan arealında  rast gəlinən  bəzi irandilli mikrotoponimlər Lənkəran xanlığının yaranmasından sonrakı dövrə təsadüf edir.

XVIII-XIX əsrlərdə Lənkəran qəzasından Yardımlı ərazisinə təhkim olunmuş nümayəndələr: darğalar, mirzələr, töycü yığanlar əkin sahələrini, yer adlarını asan olsun deyə öz ana dilində – talış dilində yazmağa çalışmış, beləliklə, bəzi talışdilli yer adlarının Yardımlı ərazisində yaranma prosesi baş vermişdir. Hələ indiyədək həm Çuxurkənd kimi qocaların yaddaşında qalan, həm də əhali tərəfindən Körgədi kimi deyilən Köryədi toponimi və buna bənzər bir çox coğrafi adların izahı məhz belə qənaətə gəlməyə əsas verir. [37, s.54].

Yardımlı şivələrinin tədqiqi dilimizin tarixini, tarixi qrammatikasını, dilimizin qədim leksik qatlarını, eləcə də qohum türk dillərinin bir sıra mühüm məsələlərini aydınlaşdırmaqda maraqlı faktlar verir.

Azərbaycan dilinin bir sıra qədim xüsusiyyətlərini və qrammatik formalarını özündə mühafizə edən Yardımlı şivələri indiyə kimi ayrıca tədqiqat obyekti olmamış, sistemli şəkildə araşdırılmamışdır.

Yardımlı rayon şivələri ilə əlaqədar T.B.Həmzəyev Azərbaycan dialektologiyasına aid materiallar adı altında, “Yardımlı rayonu şivəsinin fonetikası“ (1983,76 s.) və “Yardımlı rayonu şivəsinin leksikası”nı (1985,61s.) araşdırmışdır. Müəllif Yardımlı şivələri üçün səciyyəvi olan bir çox fonetik və leksik xüsusiyyətləri üzə çıxarmış, onun dialekt və şivələrimiz içərisində yerini göstərməyə çalışmışdır.

Buna baxmayaraq, bu şivələrə həsr olunmuş araşdırmaları yetərli saymaq olmaz, çünki müəllifin tədqiq etdiyi fonetik və leksik  xüsusiyyətlər, xüsusən də sözlük hissəsi Yardımlı  şivələrini tam əhatə etmir. Bundan başqa, morfoloji və sintaktik xüsusiyyətlər də bu vaxta kimi tədqiqat mövzusu olmamışdır.

Dialektoloji ədəbiyyatda Yardımlı şivələrinin şərq qrupuna aid edilməsi ilə bağlı müxtəlif fikirlər mövcuddur.

Akademik M.Şirəliyevin məlum bölgüsündə Yardımlı şivələri (Lənkəran şivələri adı altında) şərq qrupuna aid edilmişdir.

Dialektoloq E.İ.Əzizov bir sıra fonetik xüsusiyyətlərdən (o>à, e>ə, h>x, ç>k) çıxış edərək Yardımlı şivələrini Azərbaycan dilinin cə­nub ləhcəsinə aid edir. Bu şivələrin Azərbaycan dili şivələrinin şərq qrupuna aid edilməsini qəbul etmir [28, s.318].

A.H.Vəliyev isə Yardımlı şivələrini keçid şivələr sırasına daxil edir [90,s.27]. Müəllif yazır: “Azərbaycan dialekt və şivələri mövcud təsnifə əsasən dörd qrupa ayrılmışdır. Bu qruplar arasında isə müxtəlif səciyyə daşıyan keçid şivələr yerləşmişdir. Şərq qrupu ilə qərb qrupu arasında Göyçay keçid şivələri, qərblə şimal arasında Ağdaş keçid şivələri, qərblə cənub arasında Cəbrayıl, şərqlə cənub arasında isə Cəlilabad (Astarxanbazar) – Yardımlı keçid şivələri mövcuddur [78, s.3]. Yardımlı şivələrinin Azərbaycan dilinin dialekt bölgüsündəki yerinə nəzər salmaq üçün şərq və cənub qrupunun xüsusiyyətlərilə müqayisələr aparaq. Bu şivələrdə şərq qrupunun, əsasən aşağıdakı xüsusiy­yət­ləri müşahidə edilir:

Ön cərgəli saitlərin arxa cərgəli saitlərlə əvəzlənməsi (ərəbə, qərə, quat). Dodaq saitlərindən sonra damaq saitlərinin gəlməsi (quzi, quti, ucə, onunci). Sağır n (n‚) səsinin işlənməməsi, burun səslərinin olmaması; şəkilçilərin çox vaxt ikivariantlı olması, söz ortasında və sonunda g səsinin inkişafı (bəg, dügi, dəgirman, igirmi), v səsinin möhkəm olmaması (yalo, tö:lə, do:şən); şəkilçilərin dodaq variantının işlənməsi (kitabun, əlun); diftonq səciyyəvi səslərin inkişafı (nöüt, söüt, douz); söz axırında şimal və qərb qrupu dialektlərində kar samitlər (x, x,' k, f) olduğu halda, şərq qrupunda, o cümlədən Yardımlı şivələrində cin­gil­tili samit səslərin (ğ, g, b) geniş yayılması (boxşab, hisab, gedəg, alağ); İntonasiyaya görə sual cümlələrinin daha çox inkişaf etməsi.

Bununla yanaşı, Yardımlı şivələrini Güney qrupuna yaxınlaşdıran aşağıdakı xüsusiyyətlər mövcuddur:

a səsinin ə səsi ilə əvəzlənməsi (qərə, əyax, kərvan, səxsi, Əslan); sözün birinci və ikinci hecasında i səsinin ü səsi ilə əvəzlənməsi (şəkül, büldür); sözün birinci hecasında o səsinin a səsi ilə əvəzlənməsi (av, dav­şan, qavmağ, qavğa, navrız), eləcə də ö>o (növbə>nobat, tövbə>to:ba, köhnə>kohna), ö>u (xurək, xunçə), u>ı (pıl, xurcın, odın, noğıl, mıncığ), ı>u (pambux, qabuğ, sanduğ). o>ö (öyün//ögün, kösə, köl, töyüx, söyüx), u>ü (yün, üşəx, yürd, yümax, üc<uc), ı>i (qiz, qəyiş, piçax, qalin, aci), ə>i (xiyal, çimən, şikil, zincir), e>ə (ləş, əv), ü>i (düzgin, düyin, sümik, gümiş, binö:rə, şivid<şüyüd), ı>a (kağaz, boğärsağ, ça­ğart­mağ, xarman), a>o (yoxun<yaxın, boğarsağ<bağırsağ) e>ö (çöür­mağ<çevirmək, sövgi/// söygi<sevgi), x>h (horuz, hurcin, harman) və s.

Böyük bəy Rəsuloğlu Marağa ləhcəsi barədə yazır:“...Danışıq ləhcəsi nə Təbriz ləhcəsi kimi çox uzanır, nə də Qaradağ ləhcəsi kimi çox sərt və kəskindir, o ikisinin arasında bir yer tutur. –r  səsi yox deyilənə qədər az işlənir. İstər sözün əvvəlində, istər sonunda “y“ səsi ilə əvəz olunar. Belə ki, “Rəhim“ yerinə “Rəyim“, “gəlirəm“ yerinə “gəliyəm“, “ara“ yerinə “aya“ işlənər.” Müəllif Ərdəbil ləhcəsindən danışarkən haqlı olaraq belə qənaətə gəlir:“...Şimali Azərbaycanın cənub bəyliklərində (rayonlarında), xüsusilə Yardımlıya çox yaxın bir ləhcədir. (Yardımlıdakı qocalar daha çox ona yaxın  danışırlar).

Şimali Azərbaycanın hətta Bakı ləhcəsində Ərdəbil ləhcəsinin izlərini görmək mümkündür. Bu yaxınlığı çox təbii görmək lazımdır, zira son 200 ildə Bakının bir neft şəhəri kimi inkişafından sonra şimala, xüsusilə Bakıya üz çevirən cənub işçiləri bəlkə də öz təsirini müxtəlif sahələrdə göstərdiyi kimi dil sahəsində də göstərmişdir. Bu müddətdə buraya gələn cənubluların əksəriyyəti də Ərdəbil bölgəsindəndir...

Ərdəbil ləhcəsindəki xüsusiyyətləri aşağıdakı şəkildə özətləmək mümkündür. Bu ləhcələrin ən böyük xüsusiyyəti İstanbul türkcəsində olan “yo“ ortalığına bənzəyən cəhətin var oluşudur. “Gəlirəm“ yerinə İstanbulda “gəliyorum“ dedikləri kimi, Ərdəbil ləhcəsində “gəleyirəm“ şəkili işlənir. Çox hallarda “r“ səsi atılarsa, xüsusilə kənd ağzında söyləniş yuxarıda qeyd etdiyim formadadır (gəleyəm – Ş.M.).

Bu ləhcənin bir başqa özəlliyi, daha doğrusu, Təbriz ləhcəsi ilə fərqi ikinci şəxs mənsubiyyət felin düzəltmə şəkilçilərində son səsin incə və qalınlığından asılı olmayaraq Təbrizdə “yux“la düzəldiyi halda, Ərdəbil ləhcəsində səs uyuşum qaydasına tabe olaraq “yük“ və ya “yık“ ilə düzəlir“ [64, №1-2 (15), s.33].

Yardımlı şivələri üçün səciyyəvi olan -minci, -iminci sıra sayının şəkilçisi Təbriz dialektində də [99, s.102] geniş yayılmışdır. Yardımlı şivələrində işlənən dadaş (böyük qardaş), abduğ//avduğ (ayran), girdəkan (qoz) və s. sözlər eyni mənalarda Güney Azərbaycanın dialekt və şivələrində də işlənir. Ümumiyyətlə, bu yaxınlıq dilin bütün səviyyələrində özünü göstərir. Bunu C. Karininin “Erdebil ili ağızları” əsəridəki zəngin dil faktları da sübut edir.

Apardığımız təhlil və  müqayisələrdən belə nəticəyə gəlmək olar:

Bütöv Azərbaycanın mərkəzində yerləşən Yardımlı rayonu vaxtilə Ərdəbil vilayətinin tərkibində olmuş, 1747-ci ildən  1930-cu ilədək Lənkəran qəzasının Zuvand nahiyəsi  tərkibinə olmuşdur. Keçən iki əsrə yaxın  dövr ərzində Yardımlı (1921-1930-cu illərdəki adı Vərgədüz) ərazisindəki bəzi qədim yaşayış məntəqələr talış adları ilə əvəzlənmişdir. Qeyd edək ki, xalq əvvəlki türkmənşəli kənd adlarını bu günə qədər qoruyub saxlamışdır.

Peştəsər (Təpəbaşı), Bozayran, Alar, Arus, Ostayır kəndlərindən e.ə.V-IV əsrlərə aid tapılmış daş qutu qəbirləri, Hamarkənd, Televar, Alar, Arus, Şəfəqli, Sırıq, Gölyeri, Ostayır, Horavar, Xanbulaq, Jiy, Yolocaq və digər qədim yaşayış    məntəqələrindən aşkar edilmiş xeyda sayda küp qəbir nümunələri (136 s.16-37) rayonun tarixini daha qədim dövrlərə bağlayır.

Yardımlı ərazisində  İlk Orta əsrlərə aid Qız qalası, Cüzünqala, Moran qala (Moran bürcü), Qalabaşı (136 s.43-51) kimi onlarla qala və bürclər, o cümlədən haqqında əfsanələr dolaşan Baba Pirəli (Alar k.), Abu-Zərə // Abidərzə (Arus k.yaxınlığında), Seyyid Xurram,(Ünəç k.), Çiləxana (Horonu k.), Pir Məkkə (Yolocaq k.), Şeyx Sultan Seyyid Məhəmməd (Mişkireyn k.) (əvvəlki adı Muxuş k), Piraşğa (Ostayır k.), Seyyid Məhəmməd//Top-türbə (Bürzünbül k.), Piyə Piruzə //(Pir Əprüz) (Anzov k.) kimi xeyli sayda inanc yerləri-pir, ocaq və türbələr mövcuddur. Yardımlı bölgəsi qədim oğuzların yaşayış yerlərindən biridir: Yardımlı, Ərus, Gügavar, Anzov, Pirembel, Alpan, Alvanaq, Avun, Gilar, Bolqarçay, Ocaqkənd, Ökü və s. toponimlərin  mənşəyi, yüzlərlə onomastik vahidlər (Tiydaş, Köçlər, Dibyurd, Haçayurd, Alar, Dəvəboynu, Ənbüs, Sarıbulaq, Çiçəkli, Mərzlər, Baldırğanlı dərə, Ləpəylər, İldırımvuran, Çobançağıran, Sarılıq, Fındıqlıqışlaq, Savalan, Gədiklər, Xoca döngə, Qızılyurd, Daşkənd, Güneylər, Quzeylər, Tala, Yastan, Diblər, Təpəbaşı, İldırımvuran, Dirsək, Yastan, Diblər, Təpəbaşı, İldırımvuran, Dirsək, Çur-çur, Xan bulağı, Qara bulaq, Şahnişin, Daşbulaq və s.), Yardımlı şivələrində işlənən qədim türk sözləri, eləcə də qədim tarixi abidələr bu bölgə haqqında zəngin faktlar verir.

Ərdəbil şivələri ilə eyniyyət təşkil etdiyini nəzərə alsaq, o zaman Yardımlı şivələrinin qədim Azərbaycan dilinin Cənub qrupuna aid edilməsi daha məqsədəuyğundur.

Yardımlı rayon şivələrinin Naxçıvan qrupu dialekt və şivələri ilə yaxınlığı da bu fikri təsdiqləyir.

I F Ə S İ L

FONETİKA

Yardımlı rayonu şivələri dialekt və şivələrimizin cənub qrupuna daxil olduğundan, burada ən çox cənub qrupu xüsusiyyətləri daha üstünlük təşkil edir. Bununla belə, burada şərq qrupuna xas olan xüsusiyyətlər də özünü göstərir.

1.1. Saitlər və onların variantları

Ədəbi dilimizdə mövcud olan doqquz sait eynilə Yardımlı şivlərində də işlənir. Lakin bu saitlərin tələffüzündə ədəbi dildən kəmiyyətcə fərqli cəhətlər nəzərə çarpır. Burada bütün saitlərin uzun və qısa variantları özünü göstərir.

1.1.1.Uzun saitlər

Yardımlı şivələrində də uzun saitlər müşahidə edilir. Burada dilimizdəki doqquz saitin hamısının uzun tələffüz edilən variantları vardır.

Yardımlı şivələrində uzun saitlərə (sonrakı uzanmaya) sözlərdən v,q,ğ,y,n,r,l,h, samitlərindən birinin düşməsi nəticəsində təsadüf edilir. Bu şivələrdə sonrakı uzanma iki şəkildə özünü göstərir. 1) Sözə heç bir şəkilçi əlavə olunmadan bu və ya başqa bir samitin düşməsi nəticəsində, 2) Sözlərə yerinə görə müxtəlif şəkilçinin artırılması ilə sözdəki saitdə uzanmanın əmələ gəlməsi.

Yardımlı şivələrində saitlərin uzanmasını — sonrakı uzanmanı aşağıdakı hallarda görmək olar:

a: Yardımlı rayonu şivələrində uzun a səsi sözlərdə h samitinin düşməsi və ərəb-fars mənşəli sözlərdə ع səsinin əvəzində, ع   səsi ilə sait və ya qoşa sait səsin birləşməsi nəticəsində əmələ gəlir. Məs.: ma:vin, ma:ş, ma:ni, cama:t, sa:t [ək.k], Şa:seyin, Şa:sənəm, Ma:mud. Ra:ib [An., Ham.].

ı:  Uzun ı səsi sözlərdən y, r samitlərindən birinin və ya sual ədatının düşməsi nəticəsində meydana çıxır. Belə hal sözlərə müxtəlif şəkilçilərin əlavə edilməsi zamanı da baş verir. Məs.: baxdı:n? yazdı:n? [K., Peş., Ar.], yandı:r (Yol., Ün., An.), qı:ğ (qıyıq), sı:ğ (sıyıq) (Aq.), qı:mızi (Bür).

ə: Sözlərin tərkibində ə səsi sözün ayrı-ayrı yerlərində işlənməklə, müxtəlif hallarda uzanır. Bunlara aşağıdakı fonetik şəraitdə rast gəlinir.

a) Söz ortasından y, h samitlərinin düşməsi nəticəsində ə səsi uzanır; məs.: sə:r, xə:l, şə:r, kə:r, tə:sil, bə:ney [ək.k].

b) Mən, sən şəxs əvəzliklərinin yiyəlik və yönlük hallarında uzun ə özünü göstərir. Məs.: mə:m, sə:n, mə:, sə: [ək.k].

c) Ərəbcə ع ilə işlənən sözlərdə ə səsi uzun tələffüz edilir; məs.: və:də, tə:cüb, mə:lum, Rə:na, məmfə:t [ək.k.].

e: Uzun e səsi sözlərin tərkibindən y, r samitlərindən birinin düşməsi nəticəsində və ərəb dilində e ilə işlənən sözlərdə özünü göstərir. Məs.: ye:y, de:y [An.], ye:rdi, e:lan, e:tibar, he:va, me:və, me:t, se:d [ək.k].

i: Uzun i səsi istər söz köklərində, istərsə də şəkilçilərdə y səsinin düşməsi nəticəsində əmələ gəlir; məs.: i:də, i:rmi, çi:n, isdi:r, i:nə, si:rtmə [ək.k].

o: Uzun o səsi sözün ortasından və sonundan h, v, n, y səslərindən birinin düşməsi nəticəsində əmələ gəlir. Məs.: qəşo:, do:şən, to:ləməx (Zen., An., S.) o:çi (Y.), lo:ğə, qo:rmə, do:ğə, so:qat//so:ğət, buzo:, koso:, so:ğ, so:rə, Əliyo:, Quliyo: [ək.k.].

ö: Uzun ö səsinə aşağıdakı fonetik şəraitdə təsadüf olunur:

a) Uzun ö səsi sözün ortasından və sonundan v səsinin düşməsi nəticəsində əmələ gəlir. Məs.: dö:lət, ö:lət, kö:şən, tö:bə, tö:lə, bənö:şə [ək.k].

b) Uzun ö səsi söz ortasından y, n səslərinin düşməsi nəticəsində əmələ gəlir. Məs.: bö:gnənə (Ş.Ə.), dədö:zi, nəvö:zi, nənö:zi [Ham.], bö:lig, ö:rənmək [An.]

u: Uzun u səsinə aşağıdakı fonetik şəraitdə rast gəlinir:

a) Uzun u səsi saitlə qurtaran sözlərə y səsi ilə başlayan şəkilçi əlavə edildikdə iki sait arasında gələn y səsi düşür və bunun nəticəsində u səsi adi u səsinə nisbətən uzun tələffüz edilir. Məs.: yu:r, su:n, bu:r [ək.k], yoxlu:r [ən.]

b) Sözlərdən r samitinin düşməsi nəticəsində  u səsi uzanır. Buna ən çox sonu r səsi ilə bitən fellərin indiki zamanda işləndiyi vaxt rast gəlmək mümkündür. Məs.: du:r [Ab., Hor.], vu:r, qu:r (Ən., Ün.).

v) Uzun u səsi n sonorunun düşməsi nəticəsində əmələ gəlir. Məs.: varu:z, kəndu:z, evu:z, yeru:z [ək.k].

ü: Uzun ü səsi demək olar ki, Yardımlı rayonunun bütün kəndlərində özünü göstərir. Bu səs ən çox sözlərin tərkibindən y, n səslərinin düşməsi nəticəsində əmələ gəlir; məs.: şü:t, dü:n [An] və s.

1.1.2. Qısa saitlər

Uzanma hadisəsi bütün saitləri əhatə etdiyi halda, qısalma hadisəsi başlıca olaraq qapalı saitlərə aiddir.

Qısa saitlər aşağıdakı fonetik şəraitdə əmələ gəlir:

a) Qısa saitlərin əmələ gəlməsinin səbəbi vurğusuzluqla izah olunur. Belə ki, qısa saitlər həm kökün vurğusuz birinci hecasında, həm də vurğu əsasdan şəkilçiyə keçdikdən sonra qısa sait şəkilçidən əvvəlki hecada özünü göstərir.

b) Qısa saitlərin əmələ gəlməsi onu əhatə edən samitlərin tipləri ilə də izah olunur. Belə ki, qısa saitlər cingiltili və kar samitlər arasında özünü göstərir. Bunu aşağıdakı saitlərin qısalmasında görmək olar:

ǐ. Məs.: bǐynız, oxǐmax, bǐdağ [K., Ar.], yǐmırtə [Çay, N.].

. Məs.: öymiz [D., Mis., S.], kşi [ək.k] pçin, klo [Hor].

ǔ. Məs.: otǔracax [An., Ham., Y.], dǔhar, pǔtax[Ə., Ş.].

ǚ. Məs.: qǚzey, üzǚnə, çǚlə<çöp, görǚşey, sürǚşey [Ək. K].

1.2. Diftonqlar

Yardımlı  şivələrində diftonqlar y və v səslərinin düşməsi nəticəsində əmələ gəlir. Burada da diftonqların həm yüksələn, həm də alçalan tipinə təsadüf edilir. Qeyd edək ki, bunlardan alçalan diftonqlar Yardımlı şivələri üçün daha səciyyəvidir.

1.2.1. Alçalan diftonqlar

Alçalan diftonqlarda birinci sait açıq, ikinci sait isə qapalı olur.

Yardımlı rayonu şivələrində alçalan diftonqların aşağıdakı tiplərinə təsadüf olunur:

È

È

ou. Bu diftonq söz ortasında, əsasən v səsinin və bəzən də y səsinin düşməsi nəticəsində əmələ gəlir. Məs.: souz, your, qout, touğ [ək.k].

öu. Bu diftonq da söz ortasında çox vaxt v səsinin və bəzi hallarda y səsinin düşməsi nəticəsində əmələ gəlir. Məs.: nöüt, söüt, oüt, çöürdü [ək.k], töüx, söüx [Ê].

1.2.2. Yüksələn diftonqlar

Yüksələn diftonqlarda birinci sait ikinci saitə nisbətən bir qədər zəif eşidilir. Buna görə də, yüksələn diftonqlarda birinci səs çox vaxt qapalı do­daq saitlərindən, ikinci səs isə açıq damaq saitlərindən biri olur. Yardımlı şivələrində yüksələn diftonqların aşağıdakı tiplərinə rast gəlmək mümkündür.

È

È

È

È

È

È

È

È

ua//uə Məs.: suaşməg, suəx, yuə (An.), sua, çuəl, buana [ək.k].

È

È

È

È

üə. Məs.: töküəm, dögüəm, üşüəm [ək.k].

uə, üə diftonqlarına müasir tatar dialektlərində də rast gəlinir [4, c.13].

È

È

È

È

È

È

oa//oə. Bu diftonq da söz ortasında v və y səslərinin düşməsi nəti­cə­sində əmələ gəlir. Məs.: oandi, oana, [ək.k], qoəm///qoam<qoyuram [Ab].

E.Əzizovun fikrincə, "XV-XVI əsrlərdə Azərbaycan dili şivələrində ou, oa, au diftonqlărı real fonetik hadisə olmuşdur. y, v samitlərinin düşümü nəticəsində baş verən diftonqlaşma kökdil formaları ilə müqayisədə, şübhəsiz ki, innovasiya sayılmalıdır" [28, s.135].

1.3. Saitlərin əvəzlənməsi

Yardımlı rayonu şivələrində saitlərin əvəzlənməsi geniş yayılmış fonetik hadisələrdəndir. Həmin fonetik hadisələri saitlərin mövcud bölgüsü əsasında aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar.

1.             Arxasıra saitlərinin önsıra saitləri ilə əvəzlənməsi

2.             Önsıra saitlərinin arxasıra saitləri ilə əvəzlənməsi.

3.            

Dodaqlanan saitlərin dodaqlanmayan saitlərlə əvəzlənməsi.

4.             Dodaqlanmayan saitlərin dodaqlanan saitlərlə əvəzlənməsi

5.             Qapalı saitlərin açıq saitlərlə əvəzlənməsi.

6.             Açıq saitlərin qapalı saitlərlə əvəzlənməsi.

7.             Qapalı saitlərin qapalı saitlərlə əvəzlənməsi.

1.3.1. Arxasıra saitlərinin önsıra saitləri ilə əvəzlənməsi

à>ə. Yardımlı şivələrində geniş yayılan fonetik hadisələrdən biri a səsinin ə səsi ilə əvəzlənməsidir. Burada a>ə hadisəsi sözün əvvəlində, ortasında və sonunda özünü göstərir.

Yardımlı şivələrindəki a>ə əvəzlənməsini aşağıdakı qaydada qrup­laş­dırmaq olar:

a) Söz əvvəlində: əğəc, ərxəc, Əğəli, ərəbə, dərəğ, ərəğ, [ək.k].

b) Söz ortasında: qərə, xəin, xəlçə, vəxt [An.], orəğ, qırməğ [ək.k].

c) Söz sonunda: alçə, nalçə, dayçə, qocə, xınə, Paşə, tamaşə, talaşə [ək.k.].

Rayonun Bürzünbül kəndində ə səsi adi vəziyyətdən fərqli olaraq uzun tələffüz edilir. T.B.Həmzəyev bunu ə səsinin nisbətən arxada tələffüz edilməsi və həmin sözlərdə olan ğ səsinin də həmin səsə (ə) təsiri ilə əlaqələndirir [33, s.13].

Dildə arxasıra saitlərindən sonra önsıra saitlərinin işlədilməsi maraqlı dil hadisəsidir. Bu barədə E.Əzizov “Söz köklərində saitlərin incələşməsi“ adlı məqaləsində yazır: “...dialekt və şivələrdə incəlik ahənginə meylin qüvvətli olmasında yad dillərlə əlaqə və münasibətin də müəyyən rolu vardır“ [29, №2, 1974]. “Kitabi-Dədə Qorqud“un F.Zeynalov və S.Əlizadə tərəfindən hazırlanmış nəşrində də a>ə hadisəsi özünü göstərir. Qərə ölüm gəldigində keçit versün [45, s.41]; Mərə kafərlər, bu ərəbəyi beşigin sandım [45, s.116].

a səsinin ə saitinə keçməsi hadisəsi dilimizin sonrakı inkişaf dövr­lərində də özünü göstərir:

Qaşunla kiprigün, zülfün qəradür (Nəsimi) [46, s.386],

Daşə çəkmiş xəlq üçün Fərhad, Şirin surətin [30, c.2 s.84],

Qaçıb bir dağə çıxdı Kuhkən, qurtarmağa canın (Füzuli) [30, 2 c., s.138].

a>ə əvəzlənməsi hadisəsi Cənubi Azərbaycan dialektlərində də geniş yayılmışdır [99, s.7].

A.A.Axundov a>ə dəyişməsini dilxarici amillərlə bağlayır [5, s.35].

a>e. Ümumiyyətlə, şərq qrupu üçün səciyyəvi olan a>e əvəzlənməsi Yardımlı şivələrində o qədər də geniş yayılmamışdır. Burada sözün birinci hecasında yumşaq tələffüz edilən y samitindən əvvəl a səsi e səsi ilə əvəz olunurMəs.: qeyit (Y., Bil., Ç.), qeydua [ək.k], qeymax, qeynata (Bil., Dağ., Ən.), yeylax [Ə., Ş.] a saitinin e saitinə keçməsi hadisəsi Azərbaycan dilinin cənub, şimal-şərq və şimal-qərb şivələrində yayılmışdır. Qeyçi, qeymağ, qeyiş, qeynata (C.Azərbaycan) [91, s.154]; çey, yeş, yeylax, yeşil, arxeyin, beyax (Şəki) [41, s.20] və s.

a>e dəyişməsi Cənubi Azərbaycan şairlərinin əsərlərində də öz əksini tapmışdır; qeynata (M.Ə. Möcüz) [59, s.202], qeytər (M.Şəhriyar) [130, s.24].

Maraqlıdır ki, a>e dəyişməsi fars dilinə keçmiş türk—Azərbaycan sözlərində də saxlanılır:  qeyçi, qeysi, çeymax, yeylaq [107, c.2, s. 282, 283, 753].

Qeyd edək ki, a>e hadisəsi türk dillərində də mövcuddur. Çuvaş dilində: anne, atte, [119, s.67, 208]; türkmən dilində: gne (ana) [120, s.308]; òöðê äèëèíäÿ: åëìà, åëìàñ [123, s.170]; xami dilində: yeğı, yezi, yerim, kesa [100,s.156, 164]; uyğur dilində: ueşil, belik [100, s.402, 1134].

a>i. Bu hadisə Azərbaycan dilinin başqa qrup dialekt və şivələrində ol­duğu kimi, Yardımlı şivələrində də az yayılmış fonetik hadisələrdəndir. Hə­min hadisəyə burada əsasən, sözün birinci hecasında, bəzən də ikinci he­cada təsadüf etmək olar. Məs. diyan, dayi (dava), biyax, sinavar, issikan [ə.k.].

o>ö. Bu əvəzlənmə Yardımlı şivələrində az yayılmış fonetik hadi­sə­lər­­dəndir. Bu hadisə əsasən, sözün birinci hecasında y və r səslərindən əvvəl özünü göstərir. Məs.: töyüx, söyüx [K., Ar., N., Peş.], cörəb [Ş.], döyğa,  ögün [ə.k.].

1.3.2. Önsıra saitlərinin arxasıra saitləri ilə əvəzlənməsi

ə>a. ə səsinin a səsi ilə əvəzlənməsi qərb qrupuna xas olan fonetik hadisələrdən biridir. Bununla belə, ə>a hadisəsi Azərbaycan dilinin (cənub və şərq qrupu dialekt və şivələrində də müşahidə edilir. Bu əvəzlənməni Yardımlı şivələrində sözün birinci, ikinci hecasında, bəzən də məsdər şəkilçilərində görmək olar. ə>a hadisəsi rayonun əsasən, Sırıq, Arus, Seyidlər, Yolocaq, Daşkənd, Miskireyn, Osnağaran və Yardımlı qəsəbəsi üçün səciyyəvidir. Məs.: maflüğ (məxluq) (A.), qabir, bafat (vəfat), duşman, namard, cigar, kakil, şakil [V., Osn., S., Yol., Sır].

ə>a hadisəsinə Azərbaycan dilinin Ordubad [32, №7, 1953], Şəki [41, s.21] dialektində də təsadüf edilmişdir.

e>a. e səsinin a səsi ilə əvəzlənməsi hadisəsi Yardımlı rayonu şivə­lərində bir neçə sözdə y və n səslərindən əvvəl özünü göstərir. Məs.: hayvan, hayva (Y.,S,.Osn), ayıb [ək.k].

i>ı. Yardımlı şivələrində i səsinin ı səsi ilə əvəzlənməsinə əksərən sözlərin birinci hecasında, bəzən də sözlərin ikinci hecasında təsadüf edilir. Məs.: nışana, mıxayi, mısmar, ılığ [ək.k]. xayın, mışar, kafır, mağnıt, ıldırım, zayıf [Bur., V., D., Ə., Ş.].

ö>o. Yardımlı şivəsi üçün o qədər də səciyyəvi olmayan ö səsinin o səsi ilə əvəzlənməsinə sözlərin tərkibində ən çox l, r və ş səslərindən əvvəl təsadüf  edilir. Məs.: xorəg, ko:şən, gomuş, to:ba, noxsan, nobat (növbə), koso, butoy//buto [ək.k.], gol [Hor].

ü>u. ü>u əvəzlənməsi Yardımlı şivələrində məhdud şəkildə özünü göstərir. Buna ən çox söz ortasında, ərəb-fars mənşəli sözlərdə təsadüf edilir. Məs.: surfa, umud [b.k.] duşman [An., Ab., Y., Yol., Ad., Osn.], quat<qüvvət, muxdəsər və s.

ü səsinin u səsi ilə əvəzlənməsi Azərbaycan dilinin dialekt və şivələri içərisində Muğan, Zaqatala-Qax şivələrində və Qazax dialektində nisbətən geniş yayılmışdır [71, s.43].

1.3.3. Dodaqlanan saitlərin dodaqlanmayan saitlərlə əvəzlənməsi

u>ı. Bu hadisə dilimizin şərqlə cənub qrupu dialekt və şivələrinə aid­dir. Yardımlı şivələrində u səsinin ı səsi ilə əvəzlənməsinə ən çox sözün birinci hecasında b, p, m dodaq samitlərindən sonra rast gəlinir. u>ı əvəz­lənməsi rayonun əsasən, Nisəkələ, Dağüzü, Çayüzü, Kürəkçi, Arvana, Peştəsər, Qabaqdibi və Yardımlı qəsəbəsi üçün səciyyəvidir. Lakin digər kəndlərdə də u>ı hadisəsini müşahidə etmək olar. Məs.: bıriyə, bırə, Mısa, Mığan, pıl, bılağ, bığdə [K., Q., Dağ., Peş., Ar., Q. Y. Çay], bırın, yımırtə, pıç, bızoy [An., Ham., Ab., Bil., Bür.].

Y.İ.Ubryatova u səsinin ı səsi ilə əvəzlənməsindən bəhs edərkən göstərir ki, bu əvəzlənmə yakut dili şivələrinə xas olan xüsusiyyətlərdən biridir. Hətta, Sarı uyğurların dilində, başqa türk dillərində tez-tez təsadüf edilən dodaqlanan saitli sözlər dodaqlanmayan saitlərlə deyilir. Məs.: pız<buz, pırın<burun və s. [125, s.17]. Belə hadisə noqay dilində də özünü göstərir: tırna <durna, bız, ırla [89, s.9,31,33].

o>ı. Yardımlı rayonu şivələrində o səsinin ı səsi ilə əvəzlənməsi bir o qədər geniş yayılmış fonetik hadisə deyildir. o>ı hadisəsi əsasən, alınma sözlərdə özünü göstərir. Məs. : matır [Şil], pamadır, qultfatır [Ham., Hon., Hop.], traxdır [ək.k], telfın, paprız, direxdır [b.k.]. u>i. Yardımlı şivələrində u>i əvəzlənməsi geniş yayılmış fonetik hadisələrdən biridir. Bu hadisəyə sözün ikinci hecasında, bəzən də söz sonunda rast gəlinir. Məs.: oyin, qoyin, qoşin [b.k.], oric [Peş., Ar., Mis. Y], quti, duri, uciz, quri, oğri / oğirçi, toğli, Quli [ək.k.].

ü>i. Bu əvəzlənmə digər dialekt və şivələrimizdən fərqli olaraq Yardımlı şivələrində daha geniş yayılmış fonetik hadisələrdən sayılır. Burada həmin əvəzlənməyə ən çox ikihecalı sözlərin son hecalarında, bəzən də söz ortasında təsadüf olunur. Məs.: döşdig [An.], kötik, miəllim, əlizyüən [Çay., K., N., Bil., Al], güzgi, tülki, dügi, üti [b.k.], körpi, sifdətə, Mislim, tifəy [ək.k].

o>a. Azərbaycan dilinin cənub qrupuna xas olan o>a əvəzlənməsi Yardımlı rayonu şivələrində də nisbətən geniş yayılmış hadisələrdəndir. Bu hadisəyə bir və ikihecalı  sözlərin əvvəlində, ortasında v səsindən əvvəl təsadüf edilir. o>a hadisəsi rayonun əsasən, Avaş, Nisəkələ, Kü­rək­çi, Peştəsər və Arvana kənd şivələrində daha çox müşahidə edilir. Məs.: avçi, ava, qavala [K., N., Peş], qavun, davşan, davğa [Y., Ar., O., N.].

o>a hadisəsi Cənubi Azərbaycan şivələrində də geniş yayılmış fonetik hadisələrdəndir. M.Ergin M.Şəhriyarın dilində işlənən qavzan — felindən danışarkən yazır: “qavzan — felinin Təbrizdə daha çox yuvarlaqlaşmış şəkli olan qovzan şəkli kullanılır“ [130, s.168].

M.Ə.Məmmədov o>a hadisəsinin Təbriz dialekti üçün səciyyəvi olduğunu göstərir [99, s.8].

o>a  hadisəsi az və ya çox dərəcədə Kəlbəcər, Laçın, Ağdam, Ağcabədi, Füzuli, Beyləqan, İmişli, Cəlilabad və Qax rayonlarının şivə­lə­rin­də də qeydə alınmışdır [11, s.57-109].

Bu fonetik xüsusiyyət Türkiyənin Arpaçay [83, №6, 1977], Əf­qanıs­ta­nın əfşar şivələrində [85, №4, 1975] və Kərkük türkmənlərinin dilində də qeydə alınmışdır: av, alav [106, s.15].

o>a əvəzlənməsinə “Kitabi—Dədə Qorqud“ dastanlarının dilində də rast gəlinir: av avlayım, tavla-tavla, tavşan, avçı, av [44, s.37, 100, 105, 138].

1.3.4. Dodaqlanmayan saitlərin dodaqlanan saitlərlə əvəzlənməsi

a>o. Bu əvəzlənmə Yardımlı şivələrində geniş yayılmamışdır. Burada a>o hadisəsi yoxa, yoxalığ, yoxun, noxoş, ovand sözlərində özünü göstərir.

Fikrimizcə, Yardımlı şivələrindəki a>o əvəzlənməsi İran dillərinin, xüsusən də talış dilinin təsiri ilə ola. Azərbaycan dilçiliyində o-laşma hadisəsinin səbəbi müxtəlif şəkildə izah olunur.

R.Rüstəmov a>o hadisəsindən bəhs edərkən Quba və Ordubad dialektləri materiallarına əsaslanaraq yazır: “... son zamanlara qədər bəzi dialektoloqlarımız belə güman edirdilər ki, a səsinin o səsi ilə əvəzlənməsi yalnız Bakı dialektinə aiddir... Lakin faktlar göstərir ki bu fikirlə razılaşmaq olmaz [67, s.31].

İ.Abdullayeva görə, Azərbaycan dilində o-laşma hadisəsi türk dillərinə xas olan məsələ deyildir. O, bunu Azərbaycandakı İran qrupu dillərinin təsiri ilə izah edir: “Azərbaycan dialektlərindəki o-laşma hadisəsini hər yerdə olursa-olsun tat dilinin, talış dilinin, kürd dilinin, habelə özbək ədəbi dilindəki o-laşmanı tacik dilinin təsirində görmək lazımdır [91, s.164].

E.Əzizov bu məsələlərə aydınlıq gətirərək yazır: “Şübhə yoxdur ki, o-laşma hadisəsinin meydana gəlməsində dilin səs sistemi ilə bağlı olan fonetik şərait (b, p, v, m, n, q samitlərinin təsiri) başlıca şərtdir, lakin bu hadisənin müəyyən bir şivə qrupunda (Abşeron, Lənkəran) ardıcıl fonetik xüsusiyyətə çevrilməsini heç də həmişə a saitinin işləndiyi fonetik mövqe ilə izah etmək mümkün olmur. Burada iki dil sistemi (Azərbaycan dili və İran dilləri) saitlərinin qarşılaşmasından irəli gələn fonetik xüsusiyyətdən danışmaq həqiqətə daha uyğundur“ [28, s.155].

e>ö. Yardımlı şivələrində yarımqapalı dodaqlanmayan e səsinin açıq dodaqlanan incə ö səsi ilə əvəzlənməsi bir neçə sözdə özünü göstərir. Burada həmin hadisəyə birinci hecada təsadüf olunur. e>ö hadisəsi, əsasən sözün daxilində v və y səsləri qarşısında baş verir. Məs.: söygü, söygülü [Y], söüdügüy, söüb [Peş.], dögi//[Boz.], söyünmək çö:r (çevir) [ək.k], dögü [Ham., An., Bür., Ab.], köçəl<keçəl, söyda [Ə., Ş.].

ə>ö. ə saitinin ö saiti ilə əvəzlənməsi Yardımlı rayonu şivələrində də müşahidə edilir. Bu əsasən sözün ortasında və mənsubiyyət şəkilçilərində  özünü göstərir. Məs.: nöş//nöşün [b.k], dədön, nənön, möhübbət [Ab., K., Bür., An.] və s.

ı>u. ı saitinin u saiti ilə əvəzlənməsi Yardımlı şivələrində geniş yayılmış fonetik hadisələrdəndir. Bu hadisəyə ən çox söz köklərində, bəzən də şəkilçilərdə r, x, ş, n, t, p, d, l, ğ, b samitlərindən sonra təsadüf olunur. Məs.: çatu, palut, dartu, qapu, qırğu, qabuğ, yaru, yoxun, saru, qaşuğ, çadur, yanuğ, pambuğ, satğunçi, yastuğ, [ək.k.].

Türk dillərinə aid qədim yazılı abidələrdəki ı>u əvəzlənməsi müasir dialekt və şivələrimizdə öz qədim izini mühafizə etməkdədir [33, s.20].

i>u. İncə i saitinin qalın u saiti ilə əvəzlənməsi Yardımlı şivələri üçün səciyyəvi xüsusiyyət təşkil etmir. Buna, əsasən sözun ilk hecasında və şəxs şəkilçilərində təsadüf etmək olar; məs.: duvar [ək.k], getduğ, bizuğ, götürərduğ [Şil., Hon., Y.] demalu [An.].

i>ü. Yardımlı şivələri üçün səciyyəvi olmayan i>ü əvəzlənməsinə bəzi sözlərdə təsadüf edilir; məs.: çəküc, [b.k.], müsmar [S., Osn., Mis., K., Ar.], [An.], kəfkür,  əzüg [Y., Ost.].

1.3.5. Qapalı saitlərin açıq saitlərlə əvəzlənməsi

e>ə. Bu əvəzlənmə, ümumiyyətlə, cənub qrupu dialekt və şivələrinə xas olan fonetik hadisədir. Buna baxmayaraq, e>ə əvəzlənməsini Yardımlı rayonu şivələrində sözün birinci hecasında y, v və ç samitlərindən əvvəl müşahidə etmək mümkündür. Məs.: əv [Ar., Ost., Y., D., Mis., V., Sır., Q.], bə­çə, vərgi, səvinc [Ə., Ş.], gəniş, ənni [Gav., H., Hon.], [C., Y.], həylə //həylənçiy, həybə [ək.k.].

e>ÿ ùàäèñÿñè äèýÿð äèàëåêò âÿ øèâÿëÿðèìèçäÿ äÿ ãåéäÿ àëûíìûøäûð.

ı>a. ı səsinin a səsi ilə əvəzlənməsi dilimizin başqa qrup dialekt və şivələrində olduğu kimi, Yardımlı şivələrində də bir o qədər yayılmış fo­netik hadisə deyildir. Buna sözün ortasında və sonunda təsadüf olunur; məs.: bıyağ [Yol., Bur., B.], kağaz, aşağa, xarman/harman[ək.k], qarğadali, çağart<çıxart [Ab.].

u>o. u səsinin o səsi ilə əvəzlənməsi Yardımlı şivələrində aşağıdakı sözlərdə qeydə alınmışdır. Məs.: oxaru [An., Bür., Bud.], boğdə, potulkə [Y., C.], tollə, tollənmək [ək. k.].

u>o hadisəsi qıpçaq qrupuna mənsub olan türk dillərində geniş yayılmışdır. Məs.:  tatar dilinin Tümen dialektində: toğri (ədəbi dil. turı), yoğa (ədəbi dil. yuka) [122, s.159]; başqırt dilində: kol<çul oko<yuxu, koro<quru, koş<quş, torna<durna [92, s.9].

i>ə. Yardımlı şivələrində i>ə əvəzlənməsinə bəzi sözlərdə rast gəlinir. Məs.: həməşə//həmməşə, həmən [ək.k].

M.Rəsənen i>y hadisəsinin tatar və başqırd dillərində də mövcud olduğunu göstərir.[118, s.81].

1.3.6. Açıq saitlərin qapalı saitlərlə əvəzlənməsi

a>ı. Yardımlı şivələrində zəif şəkildə özünü göstərən a>ı əvəz­lən­məsinə  bir neçə sözdə müşahidə edilir. Məs.: sımavar [An., Kar., Ost., Bil., K.], dannyır, bannyır, tarazdıyır [Ə., Ş.].  Bu əvəzlənmə, ümu­miy­yətlə dialekt və şivələrimizdə də geniş yayılmamışdır.

ə>e. ə səsinin e səsi ilə əvəzlənməsi əsasən, Şəki dialektində [41, s.22-23] vəə Zaqatala və Qax şivələrində daha geniş yayılmışdır. Áóíà áàõ­ìà­éàðàã ùÿìèí ùàäèñÿ Yardımlı rayonu şivələrində də bir neçə sözdə - sözün birinci hecasında sonor r və y samitləri qarşısında özünü göstərir. Məs.: serçə, lek [b.k.], derzi, [ək.k], terəzü, heycan, hedə [K.,D.].

T.B.Həmzəyev Azərbaycan ədəbi dilində işlənən ə səsinə bəzi türk dillərində (özbək, qırğız, noqay, qazax, qaraqalpaq və s.) e səsinin uyğun gəldiyini göstərir [33, s.21].

ə>è. Bu hadisə Yardımlı şivələrində sözün birinci hecasında aşağıdakı sözlərdə özünü göstərir. Məs.: işkil [An.], incil, ikiz, [b.k], yihər, misəl [Y., sır., H., B.], dibcik (it yalağı) [Y.], xiyal [ək.k.].

R.Rüstəmov Azərbaycan ədəbi dilində sözün birinci hecasında olan ə səsinə tatar, başqırd və xakas dillərində i səsinin uyğun gəldiyini qeyd edir [67, s.21].

o>u. Bu hadisə Yardımlı rayonu şivələrində sözün əvvəlində və  ortasında özünü göstərir. Məs.: doxdur, telfun, papruz, paltun, vağun, unbeş, ummanat, ulər [ək.k.].

o>u əvəzlənməsi əsasən, dilimizin şimal qrupu dialekt və şivələrinə xasdır [41,s.21]. Çünki qıpçaq tipli türk dillərinin xüsusiyyətlərini başqa qrup dialekt və şivələrə nisbətən şimal qrupu daha möhkəm saxlamışdır. Bu əvəzlənmə türk dilləri içərisində ən çox başqırd dilində özünü göstərir. məs.: utız, öl  (yol), tulı, ut [92, s.14].

ö>ü. ö səsinin ü səsi ilə əvəzlənməsinə bir neçə sözdə təsadüf olunur. Buna Yardımlı şivələrində, əksərən, sözlərin birinci hecasında rast gəlmək mümkündür. Məs.: hürmət [ək.k], güdə [b.k], güdək [Ham., Bil., Vər.], hükmət, ürüş, zükəm [Ə., Ş.].

Akad M.Şirəliyev ö səsinin ü səsi ilə əvəzlənməsindən bəhs edərkən qeyd edir ki, ö>ü hadisəsi ən çox qıpçaq tipli türk dillərinin xüsusiy­yətlərini özündə daha qabarıq şəkildə əks etdirən dialekt və şivələrimizdə özünü göstərir... Məlum olduğu üzrə, tatar və başqırd dillərində ö səsi yoxdur. Buna görə də bir çox türk dillərində ilk hecada ö səsinə başqırd və tatar dillərində ü səsi uyğun gəlir [71, s.54].

Müqayisə edək: tatar dilində: üqez (öküz), küz (göz), kük (göy) [115, s.21,47,245]; başqırd dilində: üqez (öküz), küçersen (göyərçin), kümer (kömür) [116, s.48,254, 550].

Azərbaycan dilinin dialektləri içərisində ö>ü hadisəsi daha çox Quba dialekti üçün səciyyəvidir [67, s.39].

M.İ.Yusifov türk dillərində ö>ü hadisəsindən bəhs edərkən yazır: ö saitindən ü-yə keçid də oğuz qrupu türk dillərində qeyri- mütənasibdir. Bununla belə, türk və qaqauz dillərinə nisbətən Azərbaycan və türkmən dil­lərində, xüsusən türkmən dilində ö saiti daha sabitdir. Türk dilinə nis­bətən qaqauz dilində ü-yə keçid müəyyən dərəcədə üstünlüyə malikdir. Müq. et: gözəl (Azərb.), qözel (türkm.) qüzel (türk) qzı, (qaq.) küçə (Azərb.) köçe (türkm) və s. [80, s.21].

1.3.7. Qapalı saitlərin qapalı saitlərlə əvəzlənməsi

e>i. Yardımlı rayonu şivələrində maraqlı fonetik hadisələrdən biri də e>i əvəzlənməsidir. Bu əvəzlənmə rayonun Yolocaq, Gügəvar, Gilar və Ostayır kəndləri üçün daha səciyyəvidir. Burada həmin hadisəyə ən çox bir və ikihecalı sözlərin birinci qapalı hecasında (v, y, k, r samitləri qarşısında) rast gəlmək olar. Məs.: kir (qayalıq), gicə, kiçi, dinən [Ost., Yol., G], sivişmağ, siyid [Küg., G.], kişnığ, ilçin [An., S., Bil.,], hisab [ək.k.].

E.İ.Əzizovun fikrincə, türk dillərinin qədim fonetik xüsusiyyət­lə­rin­dən biri olan e>i səs uyğunluğu Orxon abidələrinin dilində dialekt fərqi olmuşdur:el-il, eki-iki, uer-uir, ver-vir, ves-vis [28, s.159].

M.İ.Yusifov e>i əvəzlənməsinin   qıpçaq dillərində xüsusən tatar və başqırd dillərində daha çox yayıldığını göstərir [80, s.25].

Akad. M.Ş.Şirəliyev tatar və başqırd dillərindəki xüsusiyyətlərlə uyğunluq təşkil edən bu tipli dəyişmələri qıpçaq elementləri kimi göstərir [127, s.8)

Fikrimizcə, e>i əvəzlənməsindəki i-ləşmə orfoepik hadisəsidir. Mə­sələn, türk dilində felin kökü a və  geniş saitləri ilə bitirsə, həmin saitlər ı, u və i, ü saitləri ilə əvəzlənirlər. Məs.: de-diyorsun, ye yiyorsun, bekle-bekliyorsun və s. [65, s.86].

ı>i. Yardımlı  rayonu şivələrində ı>i əvəzlənməsinə ən çox sözün ikinci hecasında m, l, ş, y samitlərindən sonra təsadüf edilir. Bu əvəzlənmə rayonun Kürəkçi, Vəlixanlı, Miskireyn, Daşkənd, Ostayır, Qabaqdibi və Sırıq kənd şivələrində daha geniş yayılmışdır. Məs.: qəyçi//qayçi [b.k], sindi [Mis., N., Sır.], ãàðèí, àüèç, ãèðìèçè, ïàë÷èü, èëõè, ðèõäèì (möhkəm, tarım) [K., Ar., D.]., siriməg [1 tikmək, 2 sırımaq] [ək.k].

T.B.Həmzəyevin fikrincə, ı>è ùàäèñÿñè Àçÿðáàéúàí äèëè äèàëåêò âÿ øèâÿëÿðèídə eyni dərəcədə yayılmamışdır. Həmin hadisə cənub qrupunda, xüsusilə Ordubad dialektində sözün ilk hecasında, şərq qrupunda sözün sonuncu açıq hecasında özünü göstərir [33, s.23]. Bu fikirlə razılaşmaq olmaz. Çünki şərq  qrupunda, xüsusən də Yardımlı şivələrində sözün birinci hecasında ı>i əvəzlənməsi özünü göstərir.

i>ü. Naxçıvan qrupu dialekt və şivələri üçün daha səciyyəvi olan i>ü ÿâÿzlənməsi [12, s.27] Yardımlı şivələrində də geniş yayılmış fonetik hadisələrdəndir. Burada həmin hadisə sözün bütün hecalarında özünü gös­tərir. Məs.: tərəzü, üzəngü, [Ïåş.], büşürey [Mis., R., D., Ar., Y], əvün [N., Daş., Ost., V., N., Y], çətür, dəmür, təndür, kərpüc, çəltük [Ost., Peş., Ar.], çəküc, gədüg, ərinüg, ərüg [ək.k], xəmür, fətür, gəgür [Bür.,Hər.,Ab., Al].

1.4. Saitlərin artımı

Yardımlı rayonu şivələrində təsadüf edilən fonetik hadisələrdən biri də sözlərə saitlərin əlavə edilməsidir. Bu hadisə sözün əvvəlində, ortasın­da və həm də axırında özünü göstərir. Bunlardan birinci hal daha səciy­yəvidir. Bunu aşağıdakı hallarda görmək olar.

1.4.1. Söz əvvəlinə saitin artımı

Alınma sözlərə aid olan bu hadisə Yardımlı rayonu şivələrində də geniş yayılmışdır. Burada sözün əvvəlinə i, u, bəzən də ü saitləri əlavə edilərək işlədilir.

i səsinin artımı: işqaf, isdol, İrzali [ək.k.], isgan, irəyon, irədyo, İrəsul [Ə., Ş.].

ü səsinin artımı: üruzgar, üruzi [Gav., Bur., Zey.], urus, urusyət, urusvay, urusça [ək.k.].

ü səsinin artımı: ürüsvay, ürüşvət [Y., D., An.], ürütbət [K., Y.].

1.4.2. Söz ortasına saitin artımı

Yardımlı şivələrində sözün ortasına saitlərin artırılması hadisəsinə nisbətən az təsadüf edilir. Burada ə, ı, ü, i saitlərindən biri iki samit arasına artırılaraq işlədilir; məs.: höküm, şəxis, hərif, əmir, nəbiz [ək.k], Mosqivə, vedirə, ötürü. Gülüsüm [An., N., Şil., P.].

1.4.3. Söz axırına saitin artımı

Yardımlı şivələrində söz axırında saitlərin artımına olduqca az hal­lar­da təsadüf edilir; məs.: metrə//metirə, nəfəsə, həmi, nə xərtə­nə//qədərə [ək.k.], pilakana, (pilləkən) [An.].

1.5. Saitlərin düşümü

Dialekt və şivələrimizdə səciyyəvi fonetik hadisələrdən biri də söz­lərdən saitlərin düşməsidir. Yardımlı şivələrində həmin hadisə ən çox sözün ortasında özünü göstərir.

Yardımlı şivələrində ən çox alınma sözlərin sonuncu hecasından əv­vəlki vurğusuz hecasındakı qapalı sait düşür. Bunu aşağıdakı sözlərdə görmək olar. Məs.: ərzə, səhfə, paprız, Həlmə [ək.k.], yadgar [Y].

Burada söz ortasından saitin düşməsi hadisəsini bir sıra ikihecalı söz­lərə saitlə başlayan başqa bir söz artırıldıqda da görmək mümkündür. Məs.: qəynarvadi, qəynata, qəynənə. Bundan başqa, bəzi ikihecalı sözlərin ikinci açıq hecasında qapalı sait ismin yerlik və çıxışlıq hallarında düşür. Belə olduqda sözün sonuncu hecasındakı vurğu şəkilçidəki saitin üzərinə keçir. Məs.: ordə, ordən, birdə, hardə [ək.k].

Yardımlı şivələrində iki sözün birləşməsi zamanı birinci sözün so­nun­cu saiti düşür. Bunu aşağıdakı sözlərdə görmək olar. Məs.: əmqızı, Əlquli, Şaseyin//Şahüseyn, bacoğlı, Əlmuxdər, Əlpaşa Əzzağa, dayoğli [ək.k].

Bunlardan başqa, Yardımlı rayonu şivələrində l, n, r, sonor samitləri ilə qurtaran fellərə qeyri-qəti gələcək zaman şəkilçisi artırıldıqda şəkilçidə olan sait səs düşür. Məs.: vırrəm, verrəm, qırrəm, billuğ [b.k.] və s.

1.6. Ahəng qanunu

Yardımlı şivələrində ahəng qanununun pozulması ilə yanaşı, damaq və dodaq ahənginin ardıcıllığına da rast gəlinir. Bu baxımdan Yardımlı şivələrindəki ahəng qanununu  aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:

1. Dodaq ahəngi, 2. Damaq ahəngi, 3. Ahəngin və ahəng qanununun pozulması.

1.6.1. Dodaq ahəngi

Yardımlı şivələrində dodaq ahənginin bir neçə növünə təsadüf edilir.

a) Açıq dodaq saitləri bir-birini izləyir. Məs.: oxloy, kosoy, boğon-boğon, könön [An., Osn.], çoğon, noxoş [S., Al., Şıx].

o saitinin  o saitini izləməsi faktına Azərbaycan dialektlərində də rast gəlmək mümkündür. Bu hal, ümumiyyətlə, dialektlərdə dodaq ahənginin möhkəmliyi ilə izah olunur [70, s.60].

Açıq dodaq saitlərinin ardıcıllığına Azərbaycan dilinin qərb qrupu dialekt və şivələrində rast gəlinmişdir [9, s.23].

b) Birinci hecada açıq dodaq saiti, ikinci hecada isə qapalı dodaq saiti gəlir. Məs.: örüş, gomuş, potuğ, oxur, yoqquş, örü, xoruş, loşğur, lodur, yosxun [ək.k].

s) Birinci, üçüncü hecada açıq dodaq, ikinci hecada isə qapalı dodaq səslisi gəlir. Buna əsasən, indiki zamanda I şəxs cəmdə müşahidə edilir. Məs.: dögüyög, görüyög, bölüyök və s.

d) Birinci hecada açıq dodaq saiti, ikinci, üçüncü, bəzən də dörduncu hecalarda isə qapalı dodaq saiti gəlir. məs.: topuğum, qoruğumuz, şön­gü­yüb, domuşub [ək.k].

e) Birinci hecada qapalı dodaq saiti, ikinci hecada isə açıq dodaq saiti gəlir. Məs.: buroz, purot (əks) [An.], güco-güco, pulo, bülöy [ək.k].

ə) Birinci, ikinci və üçüncü hecalşarda qapalı dodaq saiti üçüncü, dördüncü hecada isə açıq dodaq saiti gəlir. Məs.: çüllüyög, sürüyög, büküyög, gülüyög [ək.k], büşüryög [Mis., Q., D., N., Ar.].

i) Qapalı dodaq saitləri bir-birini izləyir. Məs.: dümüsgül, güdürgü, sülüf (düyü qılçığı), suluğluğ (böyrək), uruğ, suyum (görünüş), tuluğ, turuğ, cücü, bülül, ütüy [ək.k].

1.6.2. Damaq ahəngi

Yardımlı şivələrində damaq ahənginin işlənilməsində bir sıra xüsusiyyətlərə rast gəlirik ki, bunlardan aşağıdakıları qeyd etmək olar.

a) Yardımlı rayonu şivələrində ədəbi dildən fərqli olaraq i, e, ə sait­lə­rindən sonra e səsi (əsasən indiki zamanda) gəlir. Məs.: sindirey [Mis., Ost., Y.], səpey, otdey, əkey, dənney [ək.k].

b) Qapalı dodaqlanmayan saitlər bir-birini izləyir. Məs.: çibin, iççi, bildir, sindi, şikil, iriz, incil, zigil, sicim [ək.k.], pıtıl, pılxız, çınıx, hızırıx, mımığ (An.), cınqır [Ham., S.].

c) Arxasıra dodaqlanmayan saitdən sonra dilarxası qapalı dodaq­lan­mayan saiti gəlir. Məs.: mağıl, şatır, sabın [ək.k], Avdıl [Y], sadır [Ost.], namıs, armıt [K., Peş.].

d) Dodaqlanmayan qapalı saitdən sonra arxasıra açıq dodaqlanmayan səsli gəlir. məs.: cıqqan, xızan [b.k.], cıraşmağ [Ost., Osn.], sırdağ, mıdğar, qırağ [ək.k.] və s.

e) Arxasıra açıq dodaqlanmayan saitlər bir-birini izləyir. Məs.: pana, tava, arba, çağa, qağa, dağal, hampa, salxağ, amada [ək.k], haykaza<həmçinin [Ham.], pasax (kir), kaşavan (şalbanaltı) [Y., Ost.].

a saitinin a saitini izləməsinə oğuz qrupu türk dillərinin hamısında təsadüf olunur [80, s.52].

ə) Dilönü açıq dodaqlanmayan saitlər bir-birini izləyir. Məs.: dəməndə, dəbbələmək, qəymə, dənəvə [b.k.], əyəğ, qəğə, kələk (divar), əvnə, əppəy, ərəğəc, pələmə [ək.k].

M.İ.Yusifovun fikrincə, ə-ə səslərinin bir-birini izləməsi oğuz qrupu türk dillərindən yalnız Azərbaycan dilində geniş yayılmışdır [80, s.55].

i) Dilönü dodaqlanmayan saitlər bir-birini izləyir. Məs.: girəvə, kirt­dəg, ərviştə//əriştə, əgirdəy, təfliy, pilək [ək.k], kəsmət//kəsmənd [Ost.], həjin [An.], yelpənək [b.k.].

1.6.3. Ahəngin pozulması

Yardımlı rayonu şivələrində ahəngin pozulmasını aşağıdakı qayda üzrə qruplaşdırmaq olar.

a) Qalın damaq saitlərindən sonra qalın dodaq saitlərinin gəlməsi:

1. Sözün kök və əsaslarında: aşuğ, danuşuğ, pambuğ, qarpuz, sarmaşuğ, palut [ək.k].

2. İsmin yiyəlik halında: kitabun, dağun, qızun [b.k.].

3. Mənsubiyyət şəkilçilərinin II şəxs tək və cəmində: yağuz, atun, barmağun, arun, varun, yaylığun [ək.k] və s.

4. Əmr şəklinin təsdiq və inkarında II şəxs cəm, III şəxs təkdə: qalun, qalsun, qalmasun, açun [ək.k.], qavun [Y., K., N.,] və s.

b) Qalın damaq saitlərindən sonra incə damaq saitinin gəlməsi

1. Sözun kökü və əsaslarında: tamaşə, talaşə [An., Ham.], qayiş [Osn., Ost., Y., Ar., Bil., Mis., K.], xamir [An., Osn.], payiz, sayə, mayif, yaxçi, haçər [ək.k.].

2. Sözdüzəldici şəkilçilərdə: oğurçi, sanğunçi [b.k.], qusğunçi [Ab.], qaçənçi, oturançi və s. [Y.].

3.Mənsubiyyət şəkilçilərində: xalasi, babasi, qardaşi [b.k.].

4.İsmin hal şəkilçilərində: ayi, başi, başimün, sayi, havayi, sani (sayı) [ək.k.].

5. Şühudi keçmiş zamanın III şəxs tək və cəmində: ağladi, bağladi, başdadi, çıxdi, çaşdi, yığdi, sıxdi [ək.k].

6. Nəqli keçmiş zamanda: baxmışəm, almişüg [ək.k] və s.

7. İndiki zamanın I,II, və III şəxslərin tək və cəmində: aliyəm, apariyög, baxiyəm, baxeysüz [ək.k.] və s.

8. Qəti gələcək zamanın I, II və III şəxslərin tək və cəmində. Məs.: baxacəgəm, baxacəgsən, baxacəg, alaciyög, alacəgsüz [Al., Şıx., Ab., Bür., An.] və s.

9. Qeyri-qəti gələcək zamanda: alarəm, alarsən, alər, tanıyərüg, saniyərəm, saniyərüg [ək.k.] və s.

10. Sıra saylarında: qırxinci// qırxımci, altımci, doxsanımci, onumci [An., K., Hon.].

s) Qalın dodaq saitindən sonra incə damaq saitinin gəlməsi

1. Söz köklərində: duri, uciz, quti, uşəğ [Dağ., Bil., Boz.], xurcin, qoyin, boyin, oğri//oğirçi, oric, [Peş., Ar., Y., Ost., Y.] və s.

2. İsmin təsirlik hal şəkilçilərində: suyi, yüki, torpəği [ək.k.] və s.

3. Məsdər şəkilçisi qəbul edən sözlərdə: oynəməg, oximəgə, qori­mə­gə [An., Şil., Bil., Vər.], ğoriməg [Bil.], ğoriməğə [Al.].

4. Şühudi keçmiş zamanın III şəxs tək və cəmində: qurdi, vurdi, durdi, burdilər [ək.k.].

5. İndiki zamanın I, II şəxslərin təki və III şəxsin tək və cəmində: duriəm//duriyəm, vuriyəm [ək.k.], duriy, vuriylər [K., Güg.].

d) İncə damaq saitindən sonra qalın dodaq saitinin gəlməsi:

1. İsmin adlıq halında: lənbəku, tərəzu, səku, gögərtu [Bil., An., Ham.].

2. İsmin yiyəlik və mənsubiyyət şəkilçilərində: ətəgun, əğəcun, qəndun, yeruz, tufəyuz, xətrun, çətrun [ək.k.] və s.

3. Felin əmr şəklinin II şəxs cəm və III şəxs tək və cəmində kəsun [b.k.], gessun//getsun, desun [ək.k.] və .

4. Şühudi keçmiş zamanın I, III şəxs cəm və II şəxs tək və cəmində: getdun, getduz, səpduz, [An., Bür., Boz., Ham., P.], aleydun, bi­çey­dun [ək.k.]. Bu xüsusiyyət Şəki dialektində də özünü göstərir [41, s.34].

5. İndiki zamanın II şəxs tək  və cəmində: gəleysuz, səpeysuz, becə­rey­­suz, deysuz, içeysuz, ərideysuz//əritdeysuz [ək.k.].

T.B.Həmzəyevin fikrincə, ahəng qanununun mahiyyətini və yaranma səbəblərini ancaq fonetik materiallarla izah etmək məsələnin heç də tam həllini vermir [33, s.29].

Bu məsələ ilə bağlı E.İ.Əzizov yazır: “Ahəng qanunu bir fonetik qa­nun olmaqla yanaşı, Azərbaycan dilinin morfoloji quruluşu ilə sıx əlaqədardır“ [27, s.52].

Bununla əlaqədar olaraq, Q.İ.Ramstedt yazır ki, altay dillərində şə­kil­çi­nin ilk səsinin əsasın son səsinə birləşdiyi yer xüsusi əhəmiyyətə ma­lik­dir. O, bu yeri “fuziya“ adlandırır və qeyd edir ki, dilin müxtəlif  növlü  fo­ne­­tik xüsusiyyətləri məhz burada özünü göstərir [117, s.27].

1.7. Samitlər və onların variantları

Yardımlı rayonu şivələrində ədəbi dilimizdəki samitlərin hamısı (23 samit) işlənir. Buna baxmayaraq, burada ədəbi dildə olmayan bəzi samitlər də özünü göstərir. Bunlar aşağıdakılardır.

k' səsi. Azərbaycan dilinin bəzi dialekt və şivələrində özünü göstərən k' səsinə Éàðäûìëû øèâÿëÿðèíäÿ äÿ òÿñàäöô îëóíóð. Áó ñÿñ ïàðòëàéàí íà­òà­ìàì êàð ñÿsdir. Bu səsi tələffüz edərkən həm karlıq, həm də cingiltililik mü­şa­hidə edilir. Bu səsə rayonun Bilnə, Bürzünbül, Bozayran, Anzov, Bərcan, Gavran və Porsova kənd şivələrində k'opna, k'uçuk (küçük), çak'qu (da­va­kar), k'uçə (küçə), k'əmsəmol, k'ırəfat sözlərində qalın saitləri qarşısında təsadüf edilir.

Akademik M.Ş.Şirəliyev qeyd edir ki, türk dillərinin çoxunda işlən­mək­də olan k' səsinə bəzi dialekt və şivələrimizdə rast gəlirik. Bu cə­hət­dən Zaqatala — Qax şivələri daha artıq seçilir. Bu şivələrdə k səsi çox vaxt k' səsi yerində işlədilir [70, s.75].

E.İ.Əzizovun fikrincə, söz əvvəlində k səsinin yerinə k' samitinin iş­lən­məsi tarixi uyğunluqdur. Müəllif haqlı olaraq Zaqatala, Qax, Balakən və  Dərbənd şivələrində dilortası k səsinin mövqeyində işlənən dilarxası k' səsini ta­ri­xən Azərbaycan dilinin səs sistemi ilə özgə dillərin səs sis­tem­lə­ri­nin qar­şı­laş­ması nəticəsində meydana çıxan fonetik xüsusiyyət (depa­latal­laşma) hesab edir [28, s.95].

k səsi əvəzinə k' ñÿñèíèí èøëÿíìÿñèíÿ Ìóüàí ãðóïó øèâÿëÿðèíäÿ [10, s.37-38], Gədəbəy [69, s.43], Qax [58, s.73], Lənkəran şivələrində [102, s.10-11], Qazax [9. S.30] və Şəki dialektində də (qoşa q ilə deyilən sözlərdə) [41, s.39-40] müşahidə edilmişdir.

ğ səsi. Yardımlı rayonu şivələrində söz əvvəlində geniş yayılmış fo­netik xüsusiyyətlərdən biri də q>ğ əvəzlənməsidir. Bilindiyi kimi, ğ səsi Azər­baycan ədəbi dilində söz əvvəlində işlənmir. Buna, əsasən ərəb dilindən keçmiş sözlərdə təsadüf olunur.

Söz əvvəlində cingiltili ğ səsi rayonun Alar və Şıxhüseyn kənd şi­və­lə­rin­də geniş yayıldığı halda, digər kəndlərdə zəif şəkildə müşahidə edilir. Məs.: ğutarmağ, ğəzənməğ, ğoyməğ, ğız, ğabuğ [Al., Şh.], ğoriməg, ğa­buğ, ğadın, //ğonağ [N., An., K., Yol., V.] və s.

Söz əvvəlində ğ səsinin işlədilməsinə Azərbaycan dilinin Gədəbəy [69, s.44] və Lənkəran [102, s.11] şivələrində də təsadüf  edilmişdir.

l səsi. Azərbaycan ədəbi dilindəki sonor l səsinin yumşaq variantına (1') rayonun Nisəkələ və Kürəkçi kənd şivədərinlə söz ortasında və axı­rında qalın saitlərdən sonra rast gəlmək olar. Məs.: qul'lab, çul', dul', pul' //pül'//pıl', xıl' (sürü), qıl'ığ [N., K.].

V.Radlov türk dillərinin fonetik xüsusiyyətlərindən danışarkən (l) hər­fi­nin l  və (l) səsləri olmaqla iki səsin yerində işləndiyini qeyd edir [101, s.40].

Sonor l səsinin yumşaq variantı (l) türk dilində də mövcuddur. Məs.: hâla, pul, petrol və s. [65, s.23].

Bundan başqa, Yardımlı rayonu şivələrində ədəbi dildəki q səsinin bir qədər kar tələffüz olunan variantına da təsadüf edilir. Bu səsə ən çox söz ortasında qoşa q ilə deyilən sözlərdə, adi q səsindən əvvəl təsadüf olunur. Məs.: bicıqqə [An., Ə., Ş., Ham.], loqqiməg [Boz., An., Bür., Zek.], qıqqi, qıqqun_Èvurulsun [boz., Ün.], lıqqə [ək.k], şaqqana_Èçaley [b.k], şoqqiməg [B., Bağ., Bur.], daqqa [Y.] və s.

1.8. Samitlərin əvəzlənməsi

Yardımlı rayonu şivələrində geniş yayılmış fonetik hadisələrdən biri də samitlərin əvəzlənməsidir. Burada samitlərin əvəzlənməsi dedikdə ədəbi dildə işlənən bu və ya başqa samitə Yardımlı şivələrində hansı sa­mi­tin uyğun gəldiyi başa düşülür. Bu şivələrdə kar samitlərin cingiltili, cingiltili samitlərin kar və cingiltili samitlərlə, kar samitlərin kar sa­mi­t­lə­r­lə əvəzlənməsi özünü göstərir.

Yardımlı şivələrində samitlərin əvəzlənməsini aşağıdakı qaydada qrup­laşdırmaq olar.

1.8.1. Kar samitlərin cingiltili samitlərlə əvəzlənməsi

k>g. k səsinin g səsi ilə əvəzlənməsi Yardımlı şivələrində geniş yayıl­mış fonetik hadisələrdən biridir. Buna sözün ortasında və sonunda təsadüf edilir.

a) Söz ortasında: isgənə, isgan, əsgi, əsgüy, [ək.k.].

b) Söz sonunda: nəzüg [An.], xörəg [Əs., Osn., S.], böüg //bg, çörəg, əppəg, əgirdəg, dögüg, göyçəg, ətəg, səppəg [ək.k.] və s.

Şərq qrupu üçün səciyyəvi olan g-laşma hadisəsi Yardımlı şivələrində geniş yayılmışdır.

p>b. Bu əvəzlənmə Yardımlı şivələrində sözün əvvəlində və ortasında özünü göstərir. Məs.: ökbə//öpkə, əyribilan [K., N.], badron [K., Ar.], turşbalan [ək.k.]

p>b hadisəsinə qırğız [98, s.76,77] və oyrot [104, s.34,38] dillərində də rast gəlinir.

k>y. Bu hadisəyə ən çox söz ortasında və sonunda rast gəlmək müm­kündür. Məs.: çörəy, ürəy, çəymə [Yol., An., Bur., Zen.] dəh­mər­rə­məy, çidarramay, beşiy, gedəy və s. [ək.k].

1.8.2. Cingiltili samitlərin kar samitlərlə əvəzlənməsi

d>t. d səsinin t səsi ilə əvəzlənməsi burada ən çox söz axırında, bəzən də söz əvvəlində müşahidə edilir. Məs.: kət//kənt [An., Üb., Gav.], Kasat, süt, kilit, tiş, tivar [Y., Güg., Vər., B.], palut [b,k.] və s.

Müasir ədəbi dilimizdəki d səsinə qazax və tatar dillərində də t səsinin (xüsusən sözün əvvəlində) uyğun gəldiyini görmək mümkündür. Qazaxca: meri<äÿðè, ìèðè<diri, til<dil [110, s.184, 280, 923]; tatarca: töz<düz, teqermən<dəyirman, timer<dəmir [115, s.64, 107, 219].

M.İ.İslamovun fikrincə, söz əvvəlində t səsinin işlənməsi türk dil­lə­ri­nin qıpçaq qrupuna xas olan bir xüsusiyyətdir.[41, s.45].

Bunlardan başqa, Yardımlı rayonu şivələrində bir sıra cingiltili samitin kar samitlərlə [y>h, n>h, q>x  və s.] əvəzlənməsinə də təsadüf edilir. Məs.: şeh<şey [An.], sis<siz, Əzrahil<Əzrayıl, yahalmağ//yahilmağ < ya­nıl­maq, xol<qol, təhtimək<təntimək [ək.k].

Bu əvəzlənmələr Yardımlı şivələri üçün bir o qədər də səciyyəvi xüsusiyyət deyildir.

1.8.3. Cingiltili samitlərin cingiltili samitlərlə əvəzlənməsi

Yardımlı rayonu şivələrində maraqlı fonetik hadisələrdən biri də cin­gi­ltili samitlərin cingiltili samitlərlə əvəz olunmasıdır. Bu hadisə söz or­ta­sında və sonunda daha çox müşahidə edilir:

b>v. Azərbaycan dilinin şimal və qərb qrupunda geniş yayılan b>v hadisəsi Yardımlı şivələrində də mövcuddur. Həmin hadisə burada əksərən iki sait arasında, qismən də söz sonunda özünü göstərir. Məs.: qavar [k.], div, divində, avır, Avdulla, Avdul [Gil., Ş., C., Ün., T., A.], yava [Ç., Sır.], davan, qavan, çovan, savın, səvr [Ən., Z., Güg.] və s.

q>ğ. Şərq qrupu dialekt və şivələrinə məxsus bu hadisə Yardımlı şivələrində də geniş şəkildə özünü göstərir. q səsinin ğ səsi ilə əvəz­lən­mə­sinə sözün əvvəlində, ortasında və axırında rast gəlinir:

a) söz əvvəlində: ğadın, ğonağ Ğadir [A., Ş., H., Çay.], ğədim [Ham.],

b) söz ortasında: Əğəğuli, d:əğə/// dəyğə [An.], sısğə, ləğəb [ək.k.], satğunçi, mığəva, yalğuz [Yol., Üb., Şil., P., Z., Ö.] və s.

c) söz axırında: doğanağ, tağalağ//,tavalağ, uşəğ, əncəğ, oturəcəğ, palçiğ, çaruğ, aruğ, aşuğ [ək.k.] və s.

ğ>v. Yardımlı şivələrində maraqlı fonetik hadisələrdən biri də ğ>v əvəzlənməsidir. Bu hadisə Azərbaycan dili dialekt və şivələrində geniş yayılmış hadisə deyildir. By əvəzlənməyə Yardımlı  rayonunun Yolocaq, Anzov, Bürzünbül, Hamarkənd, Bilnə və Zeynələzir kənd şivələrində tə­sa­düf edilmişdir. ğ>v əvəzlənməsi bir qayda olaraq, söz ortasında özünü göstərir. Məs.: tavalağlamağ, tavalağ, avızdığ, dovanağ, avız, [Bil., Zey., An., Bür], kavız [Yol., Zey.].

ğ>v əvəzlənməsinə Zəngilan şivəsində də təsadüf olunmuşdur          [17, s.58].

ğ>v hadisəsi qıpçaq tipli türk dillərində, onun dialekt və şivələrində də işlənmişdir. Buna kumık dilində tav>dağ, bav [94, s.14,20]; başqırd dilində: taw [118, s.144]; noqay dilinin Aknoqay dialektində: awól, awız-awuz, awıp, awup [97, s.58,64]; özbək dilində: tav, avuz [111, s.24]; karaim dilində: uvul>oğul, tav>tağ, avur<ağır [103, s.86] sözlərini misal göstərmək olar.

y>g. y səsinin g səsi ilə əvəzlənməsi Yardımlı şivələrində geniş yayılmış fonetik hadisələrdən biridir. Həmin hadisəyə söz ortasında, qismən də söz axırında təsadüf olunur. Məs.: əgirməy, əgilməg, dəgirman, bəg, gögərçin, gögəm, dərgez, ürəgim, dügə, dəgdi və s. [ək.k.] .

m>n. Bu hadisə Yardımlı şivələrində söz ortasında və bəzən də söz axırında müşahidə edilir. Məs.: bizin [Güg.], bizinki, inkan [Hor., Güg., An., Ham., Zen.], münkün [b.k.] sinavar [ən.k.] və s.

1.8.4. Kar samitlərin kar samitlərlə əvəzlənməsi

Yardımlı rayonu şivələrində kar samitlərin kar samitlərlə əvəzlən­mə­sinə az hallarda rast gəlirik:

x>h. Azərbaycan dilinin cənub Ordubad dialektində geniş yayılan x>h hadisəsi Yardımlı rayonunun Ostayır və Telavar kəndlərində söz əvvəlində özünü göstərir. Məs.: ham, hurcun//hurcin, hiyar, Halığ, hasda//həstə, har­mançi, hata [Ost., T.].

Azərbaycan dilində x samiti ilə başlayan və bitən sözlər türk dilində h və k samitləri ilə işlənir [65, s.16].

h>x. Bu hadisə Azərbaycan dili dialekt və şivələrində az yayılmış fonetik hadisələrdən biridir. Lakin həmin əvəzlənmənin Yardımlı şi­və­lə­rin­də geniş yayıldığını müşahidə edirik. Bu hadisə rayonun Arus, Anzov, Abdinli, Bozayran, Telavar, Peştəsər kənd şivələrində daha geniş ya­yıl­mışdır. Burada h>x əvəzlənməsi a, ı, i saitləri qarşısında özünü gös­tə­rir. Məs.:  xırs, xaram, xaçə, xırsdənməy, xaçan//xaçanacan, şax, işdaxa [A., An., Boz., T., Peş., Ab.] və s.

h>x hadisəsinə Azərbaycan dilinin Şərur [40, s.38], əfşar [6, s.12] və Cəbrayıl [31, №5, 1960] şivələrində təsadüf edilmişdir.

h>x əvəzlənməsi qədim dövrlərdə, hətta XVIII əsrə qədərki əsərlərin dilində də işlənmişdir. Məs.: Gör kim, bu ümid ta bə keydir, vəslinə xaçan bu mürdə heydir [61, s.51].

h>x hadisəsi bəzi türk dillərində, onun dialekt və şivələrində də geniş yayılmış hadisələrdəndir [56, s.42].

ç>k. ç samitinin k samiti ilə əvəzlənməsi Yardımlı şivələrində nis­bə­tən az yayılmış fonetik hadisələrdəndir. Buna baxmayaraq, rayonun Ar­va­na və Kürəkçi kənd şivələrində həmin hadisə (ç>k) söz əvvəlində özünü göstərir. Məs.: kidarramağ, kiy, körəx, kəhmə<çəkmə,  kəküc [Arv., K.]. Qovuşuq ç səsinin partlayan k səsi ilə əvəzlənməsinə Naxçıvan [70, s.84], Ordubad [35, s.90] dialektlərində təsadüf olunmuşdur.

1.9. Samitlərin artımı

Yardımlı  rayonu şivələrində də dialekt və şivələrimizdə olduğu kimi, samitlərin artımına ən çox söz əvvəlində, ortasında və qismən də axı­rında rast gəlmək olar:

1.9.1. Söz əvvəlində samitlərin artımı

y səsinin artımı. Bu səs Yardımlı şivələrində, əsasən qapalı saitlərin əvvəlinə artırılır. Məs.: yesir//yesır<əsir, yalo [An., S., Bur., Ham., Ö., Üb.], yəlo [A., Ab., Osn], yalav [N., Ə.] yüzüy<üzük [Hon., Güg.], yeniş [Zen.], yigirmi [ək.k].

Ümumiyyətlə, dialekt və şivələrimizdə müşahidə olunan y səsinin artımına bir tarixi hadisə kimi yazılı abidələrdə də rast gəlinir. Məs.: Orxon-Yenisey abi­də­lə­rində: yağac, yigit, yiti, yulduz, yüz, yul, yulan [101, s.383-391]; Kitabi-Dədə Qorqud dastanlarında; yigit, yidan, yuca [22, s.31]; İbn-Mühənnada: yigde, yigne, yipekçi, yiti, yüzük [70, s.99] və s. sözlərdə görmək olar.

h səsinin artımı. Söz əvvəlində h səsinin artımına bütün dialekt və şivələrimizdə təsadüf etmək mümkündür. Bu hadisəyə Yardımlı şivə­lə­rində a, ə, e, i saitləri ilə başlayan sözlərin əvvəlində rast gəlinir. Məs.:  hasat//hasand, hayla//həylə, həylədu<elədir, həlbət, haçər [ək.k.], Ha­mada//amada< hazır, haykaza//aykaza [Ham.], həylənçik<elə [An.].

M.İ.Adilovun fikrincə, dilin nisbətən qədim leksik təbəqəsi olan vokativ sözlərdə h səsi xüsusi yer tutur və həmin sözlərin çoxu bu səslə başlayar: ho, hoho, hiş, hay, hov, hüşt-hüşt, hay-hay, hot-hot və s. [3, s.83].

Akad. M.Ş.Şirəliyev h-səs artımının ərəb və Qafqaz-iber dillərinin təsiri olduğunu ehtimal edir [70, s.100].

L.A.Pakrovskaya h səsinin söz əvvəlinə artımının qaqauz dilində daha geniş yayıldığını göstərir [105, s.72].

Bunlardan başqa, Yardımlı şivələrində söz əvvəlinə x və g səsinin artımına da təsadüf edilir. Bu hadisəyə yalnız xaçər//xaçar< və gen<en sözlərində təsadüf edilir.

1.9.2. Söz ortasına samitlərin artımı

y səsinin artımı. Yardımlı rayonu şivələrində söz ortasında y səsinin əlavəsi iki şəraitdə özünü göstərir:

a) Saitlə samit arasında: beysavat, heysab [Peş., S.], həylə [ək.k.].

b) İki sait arasında: xəyin//xayin, tiyatır, zəyif, biyabır [ək.k.], sayat [Alr.].

n səsinin artımı. Məs.: biləng, çiling, zirəng, munbərək<mübarək, mixəng [ə.k.]

h səsinin artımı: Məs.: vəhtə<vədə [Şil.], camahat, sahat [ə.k.], neh­mət [O., Abd., Y., C.], mahna<mane, nəhlət [An.] və s.

g səsinin artımı. Məs.: yengi, ötərəngi [ək.k.], gedərgi, kö­çər­gi<köçəri [B., K., P.].

v səsinin artımı: Məs.: əvriştə//əvrüştə<əriştə [ək.k.], ovduğ [Bil., Y., Hor., Z.].

1.9.3. Söz axırına samitlərin artımı

Sözlərin axırına samitlərin artımı Yardımlı rayonu şivələrində az tə­sa­düf edilən fonetik hadisələrdəndir. Bunları aşağıdakı hallarda görmək olar:

y səsinin artımı: Məs.: kiloy [ək.k.]. çamtay<çanta [K.].

n səsinin artımı: Məs.: bicıqqən<bir azca, pəlton [b.k.], bilincən, gəlincən [ək.k.].

Bundan başqa, Yardımlı şivələrində sözün axırına bəzən d, z, m, t səsləri də əlavə edilərək işlədilir. Məs.: hasand//hasant//hasat<asan [ək.k.], noxsant [K.], dınqırd<dınqır (balaca) [B., Ö., K.], urusyət// orusyət [b.k.], ğey­rəz [Al.], bərkəm//bəlkəm [ək.k], sohrəm, dəfəm, kərəm, fırsənət<fürsət, biləng, zirəng [Vər, Hor, Hom.].

Söz sonun da d, z, m, n, y, t səslərinin artımına az və ya çox dərəcədə bütün dialekt və şivələrimizdə təsadüf etmək mümkündür.

1.10.Samitlərin düşümü

Samitlərin düşməsi hadisəsi sözün əvvəlində, ortasında və sonunda mü­şahidə edilir. Bunlardan axırıncı ikisi Yardımlı rayonu şivələri üçün daha səciyyəvidir.

1.10.1. Sözün əvvəlindən samitlərin düşməsi

Yardımlı şivələrində sözün əvvəlindən y, h, g, s samitlərinin düş­mə­sinə pişgə [An.], uxaru//oxaru [ək.k.], Usub [A], ona^Çörə [Y.], ulğum [ək.k.] sözlərində təsadüf edilir. Bunlardan əlavə, y səsinin düşümü tərkib daxilində ikinci sözün və şəkilçinin əvvəlində də müşahidə edilir. Məs.: o^Çana //oənə<o yana buana<bu yana [ək.k.].

Bu hadisə Azərbaycan dilinin Qazax [72, s.7], Şəki [41, s.55] dia­lekt­lərində, Muğan qrupu [10, s.63] və Qarabağ dialektinin Əfşar şivəsində də [6, s.13] qeydə alınmışdır.

M.İ.İslamova görə, sözün əvvəlindən y səsinin düşməsi hadisəsi Azər­baycan dilinin Şəki, Qazax dialektləri, Zaqatala və Qax şivələri üçün səciyyəvidir [41, s.56].

Söz əvvəlindən y səsinin düşməsi hadisəsi klassiklərimizin əsərlə­rin­də, xüsusən də M.Füzulinin dilində daha çox işlənmişdir: erim, erinə, er, eddi, etirdi, etər və s. [30, s.116, 142, 143, 162, 181].

Bu hadisəyə türk dillərində də rast gəlinir. Qaqauz dilində: üzü<yüzü, imekler<yemeklër [118, s.164]; qaraçay-balkar dilində: axşi, Axa [88, s.153] və s.

1.10.2. Sözün ortasından samitlərin düşməsi

Yardımlı rayonu şivələrində sözün ortasından samitlərin düşməsi hadi­sə­si daha çox yayılmışdır.

l səsinin düşməsi. Burada l səsinin düşməsinə bir neçə sözdə təsadüf edilir. Məs.:  miçək [K.], müçək [C.], çilə [b.k.], piləkən//pilakan [ək.k.], pilakana [An.], öşdi [b.k.].

Söz ortasından l sonorunun düşməsinə dialekt və şivələrinmizdə də rast gəlinir. M.A.Şirəliyev bu hadisənin diş [t, ş, ç] və x, k səslərindən əvvəl gəldiyini göstərir [70, s.107]. Bu hadisə bəzi türk dillərində də vardır. Həmin hadisənin çuvaş dilində kin<kelin; başqırd dilində kigan<kilgan<gələn [118, s.182]; türkmən dilində çelek<çəllək [120, s.48]  sözlərində də görmək olar.

n səsinin düşməsi. Sözün ortasından n səsinin düşməsi  Yardımlı  şivələrində geniş yayılmış fonetik  hadisələrdəndir. Burada həmin hadisə sadə və mürəkkəb sözlərdə özünü göstərir. Bunu aşağıdakı sözlərdə görmək olar: Məs.: kətdə, kəççi/kətci, qət, sî:ra [b.k.], tüfək/tüfəy/tüəg [Bil., An., V., D., Zey.) [T., C.] və s.

h səsinin düşməsi. Məs.: sö:bət, şö:rət, səf, tə:r, sə:r, şə:r [ək.k.], kö:nə<köhnə [K.An.] və s.

v səsinin düşməsi. Dialekt və şivələrimizdə olduğu kimi, Yardımlı rayonu şivələrində də v səsinin düşməsi geniş yayılmış fonetik hadisələrdən biridir. Məs.: lo:ğə, do:ğə, do:şan, qo:zamağ, suarmağ, houz, tö:lə [b.k], yo:şən [B., K., S.], qourma, nərduan [Y.], söügi [C.], hauz [Peş.]  və s.

1.10.3. Sözün axırından samitlərin düşməsi

v səsinin düşməsi. Yardımlı rayonu şivələrində sözlərin sonundan v səsinin düşməsi hadisəsinə dodaq saitlərindən sonra, və ya sonu ov, öv ilə qurtaran sözlərdə rast gəlmək olar. Məs.: buzo /bizo/, bızo [An., Y., M., Ə., Bür., Zen., S.], kösö, oxlo, bülö [Y., K., B], tilo, lo:, to:>tov, yalo [Boz., S., K.] və s.

l səsinin düşməsi. Məs.: dögü/dögi<deyil (əksər kəndlərdə), dogü (D., Hor., Ü.) gə [b.k] və s.

t səsinin düşməsi. Sözün sonundan t səsinin düşməsinə sonu  sa­mit­ləri ilə bitən sözlərdə təsadüf edilir. Məs.: dos, vax, üs, dürüs, sus [Ə., Ş.], artis, faşis, iras<ðàñò [ək.k.],

r səsinin düşməsi. Başqa qrup dialekt və şivələrimizdə olduğu kimi, Yardımlı şivələrində də sözlərin sonundan r səsinin düşməsini tez-tez müşahidə edirik. Bunu aşağıdakı hallarda görmək olar.

a) Felin əmr şəklində sonu r səsi ilə bitən bir sıra sözlərin sonundakı r səsi düşür. Məs.: gəti, götü<götür, otu<otur [B., Bur., Y., K., An., Şil., Pir., M.]. Burada r səsinin düşməsi həmin hecalarda vurğunun zəifləməsi ilə əlaqədardır.

b) III şəxs xəbərlik şəkilçisində (dır⁴) r səsi düşür. Məs.: budu, odu, yekədu, yoxundu, yoxdu, yaxşidu, evdədu və s. Burada isə r səsinin düşməsinə səbəb dır⁴ xəbərlik şəkilçisinin vurğu qəbul etməməsidir.

v) Bir və qədər sözlərinin axırındakı r səsi düşür. Məs.: bi dəfə//bi dəfənnəri, bi dənə, o qədə, nə qədə//nəkqədə [b.k.].

Bu məsələ ilə əlaqədar H.Mirzəzadə yazır: “Azərbaycan dilində r sə­si­nin düşməsi həqiqətən tarixi keçmişə malikdir. Eyni zamanda bu xü­su­siy­­yət keçici deyil, daimi hal kəsb etmişdir. Azərbaycanın cənub dia­lekt­lə­rin­də, hətta Cənubi Azərbaycanın canlı danışıq dilində, demək olar ki, -dir xəbər şəkilçisi -di formasında sabitləşməyə doğru gedir [56, s.31-52].

Söz sonunda r səsinin düşməsi Azərbaycan dilinin dialekt və şi­və­lərinə nisbətən Kərkük dialektində daha güclüdür [62, s.131].

Sözlərin tərkibindən r səsinin düşməsi bir sıra başqa türk dillərində [özbək, qırğız, qazax və s] də müşahidə edilmişdir [93, s.10].

1.11. Assimilyasiya

Yardımlı rayonu şivələrində geniş yayılan fonetik  hadisələrdən biri də assimilyasiyadır. Burada assimilyasiya təsir gücünə görə tam və ya yarımçıq, təsir istiqamətinə görə isə irəli və ya geri olur.

1.11.1. Tam irəli assimilyasiya

Tam irəli assimilyasiya hadisəsi zamanı sözün  kökündəki bu və ya digər səs özündən sonra gələn şəkilçidəki ilk səsə təsir edərək, onu tama­milə özünə oxşadır. Yardımlı şivələrində geniş yayılmış tam irəli assi­mil­yasiyanın aşağıdakı növləri müşahidə edilir.

1. zl>zz. Sözün və ya ilk şəkilçinin sonundakı z səsi özündən sonrakı şəkilçinin əvvəllindəki l səsinə təsir edərək, onu z səsinə çevirir. Məs.: ucuzzuğ, gözzə, düzzüg, payızzığ [Ə., Şil], təmizzə, dizzig, gözzey [Bur., Güg., Z.]

2. dl>dd. Sözün sonundakı d səsi şəkilçinin əvvəlindəki l səsinə təsir edərək, onu d səsinə çevirir. Məs.: addu, daddu, yaddar, şaddığ, seyiddər, savaddu [b.k.] uddağ [Ham. S.].

3.   nl>nn. Sözün sonundakı n səsi şəkilçinin əvvəlindəki l səsinə təsir edərək, onu n səsinə çevrir. Məs.: dinnə, zehinni, tikannığ, yamannığ, cavannığ, qoinnər və s [b.k.].

4.   zd>zz. Sözün sonundakı z səsi özündən sonra gələn şəkilçinin əv­və­lindəki d səsinə təsir edərək, onu z səsinə çevirir. Məs.: qızzırma, gözzən, üzzən, dizzən, qızzan [Ə.K.].

5.   mb>mm. m səsinin b səsini assimilyasiyası. Yardımlı şivələrində az yayılmış fonetik hadisələrdəndir. Buna bir neçə sözün kökündə təsadüf edilir. Məs.: pammıx, sümmə, düm­mək//dəmmək [Bil., Dağ., Ham., H., An.].

Bu hadisə dialekt və şivələrmizdə də az yayılmışdır [12, s.62].

6. pm>pp. Sözün sonundakı p səsi özündən sonra gələn m səsinə təsir edərək, onu p səsinə çevirir. Məs.:  hoppağ, tappağ, yappağ, çappağ, səp­pəy, öppəg [ək.k.].

7. nd>nn. Başqa dialekt və şivələrimizdə olduğu kimi, Yardımlı şivələrində də n səsi ilə bitən sözlərə çıxışlıq hal şəkilçisi əlavə edildikdə şəkilçinin birinci səsi olan d assimilyasiya hadisəsinə uğrayaraq n səsi ilə əvəz olunur. Məs.: mənnən, gennən, dərinnən, ətəgunnən, gedənnən, onnən [b.k.] və s.

8. rl>rr. Sözün sonundakı r səsi şəkilçinin əvvəlindəki l səsinə təsir edərək onu r səsinə çevirir. Məs.: yerrər, kerrər, bazarrığ, yerri, zərərri, kirri, zərru, korruğ, zorru, varrığa nə darrığ [b.k.] və s.

Bu hadisə dialekt və şivələrimizdə ən çox yayılmış fonetik ha­di­sə­lər­dəndir.

9. st>ss. Bu hadisəyə əsasən, söz köklərində olan səslərdə təsadüf edilir. Məs.: issi, tüssi [O., An., Ham.], assa, dəssə, xəssə, gössər, yassan [Ən., Şil.], issər [Z., Zər., Hon.].

10. st>sd. Sözün ilk hecasındakı s səsi özündən sonra gələn t səsinə tə­sir edərək, onu d səsinə çevirir. Məs.: bosdan, dusdax, xəsdə, üsdə [ək.k.] və s.

1.11.2. Yarımçıq irəli assimilyasiya

Tam irəli assimilyasiyadan fərqli olaraq, yarımçıq irəli assimil­ya­si­yada bir səs özündən sonra gələn səsi tamamilə özünə oxşatmır, lakin öz növünə oxşatmağa çalışır. Yarımçıq irəli assimilyasiya Yardımlı şivələ­rin­də tam irəli assimilyasiyaya nisəbətən az yayılmışdır.

1. tl>td. Sözün sonundakı t səsi şəkilçinin əvvəlindəki l səsinə təsir edərək, onu d səsinə çevirir. Məs.: quətdu//qüvvətdü [An.], döylətdu, savatdu, otdux, rahatdığ [ək.k.].

2. zl>zd: Sözün sonundakı z səsi şəkilçinin əvvəlindəki l səsinə təsir edərək, onu d səsinə çevirir. Məs.: qızdar, duzdu, gözdər, dizdiy, gözdüy, payızdığ, susuzduğ və s. [ək.k.]

3. sl>sd. Sözün sonundakı s səsi şəkilçinin əvvəlindəki l səsinə təsir edərək onu d səsinə veçirir. Məs.: hirsdəney, hisdəney, namısdu. [K., Ar., An., O., N., Dağ., Y.], xırsdənmə [An., Osn.], səsdey [b.k.].

4. şl>şd. ş səsinin l səsini assimilyasiyası başqa dialekt və şivələ­ri­mizdə olduğu kimi Yardımlı şivələrində də geniş yayılmışdır. Məs.: işdər, quşdər, dişdər, beşdig, bağışdey, döşdüg, yaşdu, başdığ,, yokquşdu<yoxuşlu [b.k.] və s.

5. pm>pb. Sözün sonundakı p səsi əsasən, inkar şəkilçisinin əv­və­lin­dəki m səsinə təsir edərək, onu b səsinə çevirir. Məs.:  qırpbə, tapbaca, səpbey, tapbey, yapbaginən [b.k.].

1.11.3. Tam geri assimilyasiya

Tam geri assimilyasiyada müəyyən bir səs özündən əvvəl gələn səsi təmamilə özünə oxşadır. Yardımlı rayonu şivələrində tam geri assmi­liya­siyanın aşağıdakı növləri müşahidə edilir.

1. nm>mm. Şəkilçinin əvvəlindəki m səsi özündən əvvəl gələn n səsinə təsir edərək onu m səsinə çevirir. Məs.: soyummağ, inammağ, yammağ, dimməz, utammaz və s. [b.k.].

2. rl >ll. Bütün dialekt və şivələrimizdə olduğu kimi, Yardımlı şivə­lərində də l səsinin r səsini assimilyasiyası indiki və qeyri-qəti gələcək zamanlarda geniş yayılmışdır. Məs.: qavıllar, verillər, görüllər, tapıllar, asıllar, tutullar, qourullar, otərıllər, axdarıllar, alallər, biləllər və s. [b.k.].

3. ds >ss. Şəkilçinin əvvəlindəki s səsi özündən əvvəlki d səsinə təsir edərək, onu s səs məxrəcinə salır. Məs.: savassız [b.k.], dassız, assız [Ən., Şil.].

4. st >ss. Şəkilçinin əvvəlindəki s səsi özündən əvvəl gələn t səsinə təsir edərək, onu s səsinə çevirir. Məs.: gessə [b.k.], yassa<yatsa, ləssiz [Abd., B., Boz., An., Zen., Ş., H.].

5. sz>ss. Şəkilçinin əvvəlindəki s səsi özündən əvvəl gələn z səsinə təsir edərək, onu s səs məxrəcinə salır. Bu hadisə Yardımlı şivələrində bir qayda olaraq qeyri-qəti gələcək zamanda özünü göstərir. Məs.: vırəm­məssən, keçəmməssən, sürməssən, oynəməssən [b.k.], ğoriməssən [Al.].

6. tç>çç. Şəkilçinin əvvəlindəki ç səsi özündən əvvəl gələn t səsinə təsir edərək, onu ç səsinə çevirir. Məs.: saaççi//sahaççi, kəççi, gözəççi, malaççi - ağac kəsən və s. [ək.k.].

7. şç>çç. Şəkilçinin əvvəlindənki ç səsi özündən əvvəl gələn ş səsinə təsir edərək, onu ç səsi məxrəcinə salır. Məs.: baççi, iççi [ək.k.].

8. zç>çç. Burada da şəkilçidəki ç səsi özündən əvvəl gələn z səsinə təsir edərək onu ç səsinə çevirir. Məs.: qəlxoççi, dəniççi, saççi, qarpıççi, qaççi<qazçı [ək.k.].

1.11.4. Yarımçıq geri assimilyasiya

Yarımçıq geri assimilyasiya Yardımlı rayonu şivələrində geniş yayıl­ma­mışdır. Bilindiyi kimi, yarımçıq geri assimilyasiyada hər hansı bir səs özündən əvvəlki səsə təsir edib onu özünə yaxın olan başqa bir səsə çevirir:

1. nb>mb. Bu hadisəyə əsasən, söz köklərində olan səslərdə təsadüf edilir. məs.: zəmbil, təmbəki, şəmbə, ombir [ÿê.ê.].

2. xd>td. Şəkilçinin əvvəlindəki d səsi özündən əvvəl gələn x səsinə təsir edərək onu t səsi məxrəcinə salır. Məs.: qırtdım, qortdum [b.k.].

1.12. Dissimilyasiya

Dissimilyasiya hadisəsi assimilyasiya hadisəsinin tamamilə əksini təşkil edir. Bu hadisə Yardımlı rayonu şivələrdə assimilyasiya hadisə­sinə nisbətən az yayılmışdır. Bu, başqa dialekt və şivələrdə də belədir. Dis­si­milyasiya hadisəsinin də irəli və geri olmaqla iki növü vardır.

1.12.1. İrəli dissimilyasiya

1. r>l. Sözün axırındakı r səsi l səsinə çevrilir. Məs.: qərəl<qərar, incil<əncir, zərəl [b.k.], murdal [O.].

2. n>l. Sözün sonundakı n səsi l səsinə çevrilir: fantal [Ən., Şil.]. n>l hadisəsi, ümumiyyətlə, dialekt və şivələrimizdə ən az yayılmış fonetik hadisələrdəndir.

1.12.2. Geri dissimilyasiya

Yardımlı rayonu şivələrində geri dissimilyasiyanın aşağıdakı tiplərinə təsadüf edilir.

1. c>ş. c səsi özündən sonra gələn d səsinin təsiri ilə ş səsinə çevrilir. Məs.: ağaşdar, çəkiş, ülgüşdər, oruşduğ, kərpişdər və s. [ək.k.].

2. c>j. c səsi özündən sonra gələn d, bəzən də ç səsinin təsiri ilə j səsinə çevrilir. Məs.: güjdü, səjdə, əjdad, vijdan, ajdi, dinjdu<dincdir və s. [b.k.], qıjğırməg<qıcqırmaq [An.].

3. ç>ş. d səsi özündən əvvəl gələn qovuşuq ç səsinə təsir edərək onu ş səsinə çevirir. Məs.: üşdən, ölşdi, uşdi, köşdi, qaşdi, işdi və s. [b.k.].

Ümumiyyətlə, şifahi ədəbi dilimiz üçün səciyyəvi olan bu hadisələr (c>j, ç>ş) bütün dialekt və şivələrmizdə yayılmışdır.

1.13. Yerdəyişmə

Yardımlı rayonu şivələrində geniş yayılmış fonetik hadisələrdən biri də sözün tərkibində səslərin yerdəyişməsi (metateza) hadisəsidir. Bu hadisə Yardımlı şivələrində sözlərin tərkibində samitlərin bir-biri ilə ya yanaşı, ya da yanaşı olmayan şəkildə yerlərini dəyişməsində özünü göstərir. Bunu aşağıdakı hallarda görmək olar:

1. b®k. Sözün tərkibində b səsi öz yerini k səsi ilə dəyişir. Məs.: ökbə, ökbəlu<comərd [ək.k.].

2. b®v. Sözün tərkibində b səsi öz yerini v səsi ilə dəyişir. məs.: cabav [Y., B.].

3. b®r. b səsi r səsi ilə yerini dəyişir. məs.: dəbriş//dəvriş, kirbit, [An., Şıx., Ə., Ham.].

4. ğ®r. ğ səsi öz yerini r səsi ilə dəyişir. Məs.: dorğamac, dorğamağ, dorği<doğru, arğanom [ək.k.].

5. y®r. y səsi yerini r səsi ilə dəyişir. Məs.: qiryət//qıryət [b.k.].

6. d®y. d səsi öz yerini y səsi ilə dəyişir. Məs.: maydan [b.k.].

7. k®s. Sözün tərkibindəki k səsi öz yerini s səsi ilə, bəzən də əksinə dəyişir. Məs.: diskinmək, öskürmək [b.k.]. Bu hadisəyə Azərbaycan dilinin digər dialekt və şivələrində də rast gəlinir [70, s.120].

8. l®h. l səsi öz yerini h səsi ilə dəyişir. Məs.: məhləm.

9. l®f. l səsi öz yerini f səsi ilə dəyişir. Məs.: küflət//kiflət [ək.k.].

10. m®ğ. m səsi öz yerini ğ səsi ilə dəyişir dağma [Y., K., Sır., C.].

11. r®v. r səsi öz yerini v səsi ilə dəyişir. Bu hadisə bəzən əksinə də baş verə bilir. Məs.: qırvəğ [An., Ham., Ad., K., Ar., Osn., Ün.], qırbəğ [Hor., Ab.], dərviş [ək.k.].

12. t®s. s səsi öz yerini r səsi ilə dəyişir. Məs.: görsət [b.k.].

13. r®m. Sözün tərkibində r səsi öz yerini m səsi ilə dəyişir. Məs.: dımırığ-dırmıq [K., B., C.].

14. ş®x. Sözün tərkibində əvvəlcə q samiti x samiti ilə əvəz olunmuş, bundan sonra ş səsi öz yerini x səsi ilə dəyişmişdir. Məs.: boxşəb//boxşab [b.k.].

15. r®h. r səsi öz yerini h səsi ilə dəyişir. Məs.: səhrəd, fəhrat (b.k.)

16. l®n>n®l. l səsi öz yerini n səsi ilə dəyişir. Məs.: nlət//nəh­lət<lənət [b.k.].

17. l®r > r®l. l səsi öz yerini r səsi ilə dəyişir. Məs.: partal [b.k.], şarval<øàëâàð [K., Ar., Çay, S., O.].

1.14. Söz köklərində samitlərin qoşalaşması

Yardımlı   rayonu şivələrində özünü göstərən maraqlı fonetik xü­susiy­­yət­lərdən biri də söz köklərində samitlərin qoşalaşması, hadisəsidir.

T.B.Həmzəyev söz ortasında samitlərin qoşalaşmasını tələffüzlə əla­qə­ləndirir [33, s.56].

Akademik M.Ş.Şirəliyev söz ortasında samitlərin qoşalaşmasından bəhs edərkən yazır: “Azərbaycan dilinin xüsusiyyətlərindən və onu başqa oğuz tipli türk dillərindən ayıran cəhətlərdən biri də söz ortasında qoşa səssizlərin işlənməsidir“ [70, s.124].

Yardımlı şivələrində söz köklərində m, r, q, ş, l, c, t samitlərinin qoşalaşmasına təsadüf edilir. Bu da aşağıdakılardan ibarətdir:

1. m səsinin qoşalaşması: həmməşə//həmişşə, həmmi, həmmisi [b.k.].

Bu qoşalaşma Naxçıvan qrupu dialekt və şivələri üçün daha səciy­yəvidir [12, s.69].

1. q səsinin qoşalaşması: oqqədər, nəqqədə, buqəddə, əlaqqə, [ək.k.], yoqqiş//yoqquş [b.k.].

2. ş səsinin qoşalaşması: maşşin, peşşə [O., X., Ən.], başşağ [b.k.].

ş səsinin qoşalaşmasına başqa dialekt və şitvələrimizdə də rast gəlinir [70, s.125].

4. r səsinin qoşalaşması: kərrə, qərrənquc [ək.k.].

5. c səsinin qoşalaşması: höccət [ək.k.].

6. l səsinin qoşalaşması: illac [b.k.] < əlac.

7. t səsinin qoşalaşması: battağ//battağlu [An., Osn.].

t səsinin qoşalaşmasına Azərbaycan dilinin Qazax dialekti və İsmayıllı şivələrində bataq və tütək sözlərində təsadüf edilmişdir [65, s.125].